Terwijl de homepage van de NAVO verklaart: “De NAVO veroordeelt in de sterkste bewoordingen de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. De Alliantie blijft vastbesloten om Oekraïne te ondersteunen en op deze manier te helpen om haar fundamenteel recht op zelfverdediging uit te oefenen”, vernederde en pestte Trump de Oekraïense president in het openbaar voor de media van de wereld, waarbij hij hem zelfs verantwoordelijk noemde voor de barbarij in Oekraïne, terwijl hij de banden aanhaalde en onderhandelingen startte met het Rusland van Poetin. Deze provocerende standpunten onderstreepten publiekelijk en brutaal de ideologische en strategische breuk van Trump met de centrale as van het NAVO-beleid. Trump trok ook de solidariteit tussen de NAVO-landen, de kwintessens van het Atlantisch Bondgenootschap, in twijfel: “Als ze niet betalen, ga ik ze niet verdedigen”, “Mijn grootste probleem met de NAVO (...) is dat als de Verenigde Staten een probleem hadden en we Frankrijk of andere landen die ik niet zal noemen zouden bellen en zeggen ‘We hebben een probleem’, denk je dat ze ons dan zouden komen helpen, zoals ze verondersteld worden te doen? Ik weet het niet zeker...” (France 24, 07.03.25). In een paar weken tijd heeft Donald Trump het Atlantisch Bondgenootschap getorpedeerd en het collectieve defensiepact dat de Verenigde Staten en Europa sinds 1949 had verenigd, politiek gesloopt. Amerika was niet langer van plan zijn bondgenoten te steunen bij de verdediging van Oekraïne en garandeerde zelfs niet langer de onvoorwaardelijke solidariteit van de Verenigde Staten in geval van agressie tegen een van zijn partners.

Het definitieve einde van de imperialistische betrekkingen sinds 1945

Deze gebeurtenissen hebben een diepgaande historische betekenis, omdat ze een volledige herziening van de imperialistische betrekkingen tussen de grootmachten die sinds 1945 hebben bestaan, in de openbaarheid brengen. In werkelijkheid zijn ze de culminatie van een heel proces dat in gang werd gezet door de ineenstorting van het Oostblok eind 1989, die ook het begin markeerde van de periode van ontbinding. Destijds gaf de IKS aan dat deze ineenstorting van het Sovjetblok gepaard zou gaan met de desintegratie van het Westblok: “Het verschil met de zojuist afgesloten periode is dat de splijtzwammen en antagonismen, die voorheen werden ingedamd en gebruikt door de twee grote imperialistische blokken, nu op de voorgrond zullen treden. Het verdwijnen van de Russische imperialistische gendarme, en de daaruit voortvloeiende verdwijning van de Amerikaanse gendarme ten opzichte van zijn belangrijkste partners van weleer, opent de deur voor het ontketenen van een hele reeks meer lokale rivaliteiten[1] “.

De desintegratie heeft zich sindsdien geleidelijk voltrokken, met ups en downs, en culmineert vandaag in de expliciete manifestatie van de Trans-Atlantische scheiding. In hun poging om hun status als enige heersende supermacht ter wereld te verdedigen, gebruikten de Verenigde Staten de NAVO aanvankelijk om hun rol als wereldpolitieagent te ondersteunen en om hun “partners” in het westelijke blok onder controle te houden (1e Irakoorlog, 1991, Afghanistan, 2001), om de Oost-Europese landen van het voormalige Sovjetblok in hun invloedssfeer op te nemen en meer recent om Oekraïne te steunen tegen de Russische aanval, waardoor Washington het streven naar onafhankelijkheid van Europese landen kon tegengaan. Dit verlangen kwam al tot uiting in het begin van de jaren 1990 met de manoeuvres van Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland tijdens de burgeroorlog in het voormalige Joegoslavië, en werd nog versterkt door de weigering van de belangrijkste Europese landen in 2003 om deel te nemen aan het avontuur van de tweede Irak-oorlog onder Bush junior. Meer in het algemeen is de mondigheid van de Europese landen (vooral Duitsland) tot uiting gekomen in een aanzienlijke vermindering van hun militaire bijdragen aan de NAVO en in hun openstelling voor Rusland en China op het gebied van energie en handel.

Geconfronteerd met zijn onomkeerbare neergang in het licht van de explosie van “ieder voor zich” en de opkomst van de Chinese uitdager, is ‘s werelds leidende macht nu van plan om zijn militaire, economische en politieke macht te gebruiken om de verdediging van zijn belangen desnoods met grof geweld op te leggen aan alle andere landen, zowel tegenstanders als bondgenoten. Dus achter het feit dat Washington Oekraïne in de steek laat, de trans-Atlantische solidariteit binnen de NAVO in twijfel trekt en toenadering zoekt tot Rusland, wordt wel degelijk de manier waarop de wereld sinds 1945 is gestructureerd voorgoed van tafel geveegd.

De onomkeerbaarheid van de trans-Atlantische scheiding

NAVO-secretaris-generaal Rutte en bepaalde Europese militaire en politieke kringen hopen nog steeds dat de bulderende verklaringen van Trump in wezen bedoeld zijn om de inzet te verhogen in het kader van “transactionele” onderhandelingen over de NAVO-financiering, en dat de drastische verhoging van de militaire budgetten waartoe de Europese landen hebben besloten, de anti-Europese agressiviteit van Trump tot bedaren zal brengen. Hoewel de concrete vorm en de snelheid van afwikkeling van de scheiding tussen de “vaste bondgenoten” moeilijk te voorspellen blijven, wordt de onomkeerbaarheid van het proces bevestigd door een aantal factoren.

1 “Maar Trump heeft de NAVO politiek ontwapend, ontdaan van wat een collectieve defensieve alliantie sterk maakt: betrouwbaarheid.[2] “. De absolute garantie van militair ingrijpen ter ondersteuning en van de Amerikaanse atoomparaplu als dekking binnen de NAVO is helemaal niet meer verzekerd, integendeel, zo blijkt uit een recente nota van het Pentagon, de “Interim National Defense Strategic Guidance”, gebaseerd op richtlijnen van minister van Defensie Pete Hegseth die de Washington Post (31.03.2025) kon raadplegen. Daarin staat dat Europa in het geval van agressie mogelijk alleen kan rekenen op troepenversterkingen die niet essentieel zijn tegenover China. Bovendien blijft Trump aanspraak maken op Groenland tegenover Denemarken en op de annexatie van Canada, ook al zijn deze twee landen NAVO-partners. Geen wonder dat de Canadese premier Mark Carney concludeerde dat de VS niet langer een betrouwbare partner is! Wat de daaropvolgende omkeringen ook mogen zijn, er is twijfel gezaaid over de onwankelbaarheid van de Trans-Atlantische Alliantie en van de Amerikaanse steun voor Europa.

2. De onomkeerbaarheid van de scheiding wordt ook op ideologisch niveau benadrukt. Het sluiten van het Trans-Atlantisch Pact en de oprichting van de NAVO na 1945 hadden als ideologische dekmantel de verdediging van de “westerse democratie”. Het feit dat Trump de onwrikbare steun aan Oekraïne in twijfel trekt ten gunste van een toenadering tot de “dictator Poetin” en de aanval van vice-president Vance op het Forum van München op de opvatting van de democratie die door de Europese bourgeoisie wordt verdedigd, terwijl de regering Trump tegelijkertijd populistische en extreem-rechtse partijen in Europa blijft steunen, verscheuren deze gemeenschappelijke ideologische dekmantel volledig. Trump ontdoet het Atlantisch Bondgenootschap van al zijn ideologisch voegsel.

3. Europa, dat meer dan vijftig jaar lang een cruciale bondgenoot van de Verenigde Staten tegen de USSR was, heeft aan geostrategisch belang ingeboet naarmate de macht van China toenam, en is vooral een economische concurrent geworden en een leverancier van contesterende, zelfs vijandige landen bij gewapende conflicten. “We zijn hier vandaag ook om duidelijk en ondubbelzinnig uiting te geven aan een onontkoombare strategische realiteit: de Verenigde Staten kunnen zich niet langer in de eerste plaats richten op de veiligheid van Europa. De Verenigde Staten worden geconfronteerd met directe dreigingen tegen ons eigen grondgebied. We moeten - en zijn bezig - prioriteit geven aan de veiligheid van onze eigen grenzen. (...) Dit vereist dat onze Europese bondgenoten zich ten volle engageren en verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen conventionele veiligheid op het continent[3] . Europa, en dus het Trans-Atlantische pact, is niet langer een prioriteit, of zelfs een noodzaak, voor het Amerikaanse imperialisme, en de Trump-regering drukt dit in niet mis te verstane bewoordingen uit.

4. Er verschijnen meningsverschillen tussen Europese landen met betrekking tot het mogelijk voortbestaan van Trans-Atlantische banden. Sommigen, zoals de Italiaanse Meloni en de Poolse Tusk, hopen dat de aanzienlijke wapenopbouw van de Europese landen zal helpen om de essentie van het bondgenootschap te behouden en de anti-Europese agressiviteit van de Trump-regering zal kalmeren; anderen daarentegen stellen  de finale verbrokkeling van de Trans-Atlantische band vast en dringen aan op de ontwikkeling van een alternatief beleid ten opzichte van de Verenigde Staten. Deze laatsten zullen de situatie ongetwijfeld uitbuiten door de druk op te voeren om de “Europese pool” op te breken. Op die manier zal Trump geneigd zijn een “transactioneel” beleid te ontwikkelen dat gunstiger is voor bepaalde landen, zoals Polen, en minder gunstig voor andere, zoals Duitsland.

5. “Kijk, laten we eerlijk zijn, de Europese Unie is ontworpen om de Verenigde Staten te naaien” (verklaring van Trump, 26.02.2025). De proliferatie van Amerikaanse invoertarieven op de import van Europese “bondgenoten” - door Trump ervan beschuldigd de Verenigde Staten slechter te behandelen dan bepaalde “vijanden” - en de Europese “vergeldingsmaatregelen” zullen de spanningen tussen beide zijden van de Atlantische Oceaan alleen maar verergeren en de economische component van de scheiding vormen. Deze handelsoorlog is een goede illustratie van hoe de Europese “partners” van weleer nu worden gezien als rivalen van “America first”. Het opleggen aan Europese landen van een gigantische militaire investeringsinspanning als gevolg van het einde van de Amerikaanse militaire paraplu is vooral bedoeld om alle EU-landen te dwingen een deel van hun economische reserves te “verspillen” aan de ontwikkeling van hun militaire middelen, zodat deze landen aan concurrentievermogen inboeten ten opzichte van de Verenigde Staten. Variaties in douanetarieven zijn mogelijk ook een middel om verdeeldheid te zaaien tussen Europese landen.

De Verenigde Staten op kop in de oorlog van ieder tegen ieder

Het in vraag stellen van de imperialistische relaties tussen de grootmachten is niet alleen van groot historisch belang, het zal ook leiden tot een dramatische versnelling van het ieder voor zich, van de irrationaliteit en de chaos op wereldschaal.

Het prioritaire doel van de regering Trump, in lijn trouwens met het beleid van Biden, is om alle economische en militaire middelen in te zetten om te voorkomen dat de Chinese uitdager de afnemende suprematie van de Verenigde Staten bedreigt. Om dit te bereiken wil Trump Rusland loskoppelen van China en is hij bereid Oekraïne en de stabiliteit van Europa, en zelfs de cohesie van de EU, op te offeren. Maar als Rusland de toenadering die de Verenigde Staten bewerkstelligen alleen maar kan toejuichen, als het de groeiende economische wurggreep van China in Siberië met argusogen bekijkt, is het tegelijkertijd op zijn hoede voor het fluctuerende karakter van de beslissingen van Trump; vandaar de terughoudendheid van de Poetin-factie om zich te engageren in het proces van beëindiging van de gevechten op basis van de door Washington voorgestelde ‘deal’. In feite doet Trump een zet zonder zeker te zijn van het succes ervan en zonder zich zorgen te maken over de gevolgen. In die zin is Trump een karikatuur van hoe de ontbindende bourgeoisie haar imperialistische beleid ontwikkelt: “een slag slaan”, met een onmiddellijke visie, zonder zich zorgen te maken over de gevolgen op langere termijn.

Een belangrijk gevolg van de Trans-Atlantische scheiding is ongetwijfeld de wijdverbreide explosie van wapenuitgaven en, meer in het algemeen, van het militarisme in Europa. Er vinden steeds meer ontmoetingen plaats tussen grote Europese landen om de militaire productie te verhogen en de steun voor Oekraïne te verzekeren. Overal in Europa is een verhoging van de militaire budgetten voor de komende jaren aangekondigd: dit is het geval in Groot-Brittannië, Frankrijk[4] , Duitsland[5] , en de EU heeft een steun van 800 miljard euro aangekondigd voor de komende 10 jaar. Duitsland heeft gestemd voor een grondwetswijziging om een clausule te schrappen die het land verbiedt om overheidstekorten aan te gaan, zodat het schulden kan maken om de militaire uitgaven te verhogen. Maar er ontstaan al meningsverschillen tussen de landen: nuances komen bijvoorbeeld tot uiting tussen Frankrijk en Groot-Brittannië enerzijds en Italië en Polen over de plannen met betrekking tot Oekraïne; en wat wordt de houding van de andere Europese machten tegenover Duitsland, de machtigste economie van de EU die nu ook de belangrijkste grootmacht van Europa wil worden; in Nederland is de premier overstemd door zijn eigen meerderheid over de toezeggingen aan Oekraïne, waarbij populisten het idee verdedigen dat het geld in de eerste plaats moet worden gebruikt voor het Nederlandse volk. Hoewel sommigen een strategische toenadering  tot de Verenigde Staten zullen zoeken en anderen binnen de EU, is de tendens dat er geen stabiele militaire allianties meer zullen zijn, een dynamiek die typerend is voor de verergering van de “ieder voor zich”-houding in tijden van ontbinding en die al wijdverbreid is in verschillende conflicten over de hele wereld.

Door Oekraïne in de steek te laten, het Trans-Atlantische pact te torpederen, zich naar Rusland te keren - kortom, door de laatste fundamenten van de internationale orde die de val van de USSR had overleefd, te vernietigen - zullen de Verenigde Staten geconfronteerd worden met een imperialistische wereld die nog vijandiger tegenover hen zal staan en nog minder controleerbaar zal zijn, omdat er niets stabiels zal voortkomen uit deze “omwenteling van allianties” die geen nieuwe blijvende allianties zal voortbrengen. In feite heeft Trump tegen de wereld gezegd: het woord van de Amerikaanse regering is waardeloos, je kunt ons niet vertrouwen. Het is duidelijk dat hij en zijn kliek niet op zoek zijn naar solide internationale allianties, maar naar eenmalige bilaterale “deals” die “op dit moment” geldig zijn. Dus na de opeenvolgende mislukkingen van de Amerikaanse bourgeoisie om haar orde op te leggen en de “ieder voor zich”-tendens in te perken, erkent Trump dat het onmogelijk is om deze dynamiek een halt toe te roepen, maar in plaats daarvan plaatst hij zichzelf aan het hoofd ervan door de “oorlog van iedereen tegen iedereen” open te verklaren. Dit is de echte vandalistische “strategie” van de nieuwe Amerikaanse regering: “De wereldorde is een wapen geworden dat tegen ons wordt gebruikt. Het is opnieuw aan ons om uit de chaos een vrije wereld te creëren. Hiervoor is een Amerika nodig (...) dat zijn eigen belangen boven alle andere stelt[6] “. Vanaf nu is er geen weg meer terug.

Voor de arbeidersklasse betekenen de Trans-Atlantische scheiding en de “omwenteling van de bondgenootschappen” in feite twee dingen: een aanzienlijke intensivering van de aanvallen op hun levensomstandigheden, uitgelokt door de verscherping van het militarisme, en de vermenigvuldiging van gruwelijke oorlogsconfrontaties, zoals die waarbij elke maand duizenden mensen worden afgeslacht in Oekraïne of Palestina. Tegenover de campagnes om hen te mobiliseren voor de verdediging van de democratische staat, tegenover de “oorlog van ieder tegen allen”, moeten arbeiders integendeel hun eenheid bewaren op hun klasseterrein om te strijden tegen de aanvallen van de verschillende bourgeoisies.

R. Havanais / 20.04.2025

[1] Oriëntatietekst “Militarisme en decompositie”, International Review 64, 1991.

[2] Column van Alain Frachon, Le Monde, 06.03.2025.

[3] Toespraak van P. Hegseth op 12.02.25 tijdens de vergadering van de NAVO-contactgroep Oekraïne.

[4] “De goedgekeurde kredieten in de militaire programmeringswet 2024-2030 bedragen 413 miljard euro”.

[5] “Er is een enorm fonds van 500 miljard euro gepland om Duitsland te positioneren als leider op het gebied van Europese defensie.

[6] Staatssecretaris Rubio, Senaatscommissie, 15.01.25, in “Alliance atlantique ou schisme occidental?” Le Monde diplomatique, april 2025.