Een van de ideeën die tijdens een recente bijeenkomst van de Occupy-beweging in Londen naar voren is gekomen, is dat de heersende klasse de huidige economische crisis op de een of andere manier heeft bedacht om haar eigen macht te behouden. Deze opvatting is niets nieuws; samenzweringstheorieën bestaan al even lang als de klassenmaatschappij en de regering, ook al variëren ze sterk in omvang en aannemelijkheid. Zelfs de Oude Wereld had zijn aandeel met Nero die er door hedendaagse historici van werd beschuldigd de Grote Brand van Rome te hebben gesticht.

In meer moderne tijden, sinds de opkomst van de Rothschild-dynastie in het internationale bankwezen en hun rol in de financiering van de Engelsen in de Napoleontische oorlogen, heeft het idee van bankelites die de economische crisis en de oorlog voor hun eigen doeleinden manipuleren, een gehoor weten te vinden.

Nu de massa's proberen de economische catastrofe te doorgronden, die het fundament van de maatschappij aan het wankelen brengt, en de hoofdstroom van de burgerlijke politiek volledig in diskrediet brengt, wenden velen zich tot complottheorieën om te proberen de situatie in de wereld te begrijpen.

Dergelijke opvattingen zijn niet langer het domein van ‘gekke’ extremisten. Zo is uit sommige opiniepeilingen bijvoorbeeld gebleken dat het grote publiek in de VS gelooft in de samenzweringstheorieën van 11 september 2001. Uit een enquête in 2004 bleek dat 49% van de inwoners van New York geloofde dat delen van de Amerikaanse regering vooraf waren gewaarschuwd voor de aanvallen en deze lieten gebeuren.

Wij in de IKS zijn ook beschuldigd van ‘samenzweringstheorieën’ vanwege onze stelling over het ‘machiavellianisme’ van de heersende klasse. In feite denken we dat er fundamentele verschillen bestaan tussen een marxistische analyse van het politieke leven van de heersende klasse en de ideologische onderbouwing van veel samenzweringstheorieën. Dit is wat we hopen uiteen te zetten in dit artikel.

Echte samenzweringen ...

Een andere historisch vroege samenzweringstheorie is de zogenaamde Gunpowder Plot van 1605. Destijds probeerden de Britse katholieken tijdens de opening van het parlement op 5 November de protestantse koning van Engeland, Jacobus I, zijn familie, de regering en alle parlementariërs te vermoorden. Men neemt aan dat Lord Salisbury ofwel de leiding had over deze samenzwering, ofwel, nadat hij ervan had gehoord, de samenzweerders toestond hun gang te laten gaan om een hardhandig optreden tegen katholieken in Engeland te rechtvaardigen. Dit thema van de ‘valse vlag’ operaties is gebruikelijk in de samenzweringstheorie - dat wil zeggen, een geheime operatie die is bedacht om te doen alsof zij was uitgevoerd door een vijandelijke groepering of macht om actie tegen haar te rechtvaardigen.

De meeste ‘valse vlag’ theorieën vallen onder wat je het plausibele of mogelijke doel van het spectrum van de samenzweringstheorieën zou kunnen noemen.  Hun aannemelijkheid komt voort uit het feit dat er in de loop van de geschiedenis veel echte ‘valse vlag’ operaties zijn gepland en uitgevoerd. Bijvoorbeeld:

•  Algemeen bekend is het Gleiwitz-incident, waarmee Duitsland zijn invasie in Polen in 1939 rechtvaardigde na een zogenaamde aanval van een groep Poolse soldaten op een Duits radiostation. In feite werd de operatie uitgevoerd door commando’s van de SS, gekleed in Poolse uniformen;

• Operatie Susannah was een poging van de Israëlische veiligheidstroepen om bommen te plaatsen in verschillende hotels in Egypte waarvan islamitische extremisten, kommunisten, enzovoort vervolgens de schuld zouden krijgen. Ook bekend als de affaire Lavon, daar de Israëlische minister van Defensie, Pinhas Lavon, werd gedwongen ontslag te nemen naar aanleiding van de kwestie;

• Operatie Northwoods was een voorgestelde operatie die door de Joint Chiefs of Staff aan de regering Kennedy werd voorgelegd, waarbij werd voorgesteld om overheidsagenten terreurdaden in de VS te laten uitvoeren en Cuba ervan te beschuldigen om militaire agressie te rechtvaardigen. Hoewel Northwoods nooit is uitgevoerd, staat het buiten kijf dat dit soort operaties in de hogere regionen van de staat serieus worden besproken.

Andere voorbeelden van bewezen historische samenzweringen zijn:

• Het Ebert-Groener Pact, was een geheime overeenkomst tussen Freidrich Ebert (leider van de SDP) en Wilhelm Groener (commandant van de Reichwehr) in 1918 tijdens de Duitse Revolutie. Dit was een alliantie voor de contrarevolutie tussen links en rechts, waarbij links de politieke dekmantel bood (de regerende SDP zei dat ze haar actie uitvoerde in naam van de arbeiders), terwijl rechts zorgde voor de spierballen, de brutale Freikorpsen die later uitgroeiden tot de  SA en SS.

• De Propaganda Due (P2) Lodge – ‘een staat binnen een staat’[1] - had haar tentakels uitgespreid doorheen de Italiaanse heersende klasse. Het is verbonden met zowel de maffia als het Vaticaan en omvatte Italiaanse politici, zakenlieden en staatsfunctionarissen (waaronder de politie- en veiligheidsdiensten). P2 kwam in 1981 aan het licht tijdens een onderzoek naar de ineenstorting van Banco Ambrosiano. Het zou ook nauw verbonden zijn geweest met de mysterieuze ‘Operatie Gladio’;

• Operatie Gladio zelf is in eerste instantie door de NAVO opgezet als een ‘verzetsoperatie’ in het geval de Sovjet-Unie Europa zou binnenvallen of een ‘kommunistische’[2] regering de controle over een Europese staat zou overnemen. Deze structuren, die sterk verbonden zijn met de rechtervleugel van de bourgeoisie en de georganiseerde misdaad, zouden proberen het politieke en sociale leven onder het nieuwe regime te ontwrichten door middel van subversie en terreur. In verschillende processen en onderzoeken zijn beschuldigingen geuit over de betrokkenheid van Gladio en P2 bij terroristische gebeurtenissen in het naoorlogse Italië. Hoewel Gladio vooral gericht was op Italië, waren er in heel continentaal Europa vergelijkbare operaties die ook onder de verzamelnaam Gladio worden geschaard.

Gesteld kan worden dat sommige samenzweringen een historisch bewezen feit zijn. Dit betekent natuurlijk niet dat elke gebeurtenis het product is van samenzweringen, maar het betekent ook niet dat we elke discussie over burgerlijke machinaties naïef kunnen afdoen  als ‘gewoon’ samenzweringstheorieën.

... en ingebeelde samenzweringen

Het spreekt voor zich dat, hoewel het bestaan van sommige samenzweringen is bewezen en andere, hoewel ze niet categorisch zijn bewezen, op zijn minst aannemelijk zijn, er veel samenzweringstheorieën zijn die volstrekt ongegrond zijn.

Deze samenzweringstheorieën hebben meestal zeer vergelijkbare kenmerken:

• De wereld wordt in het geheim beheerst door een groep die bestaat uit Joden, vrijmetselaars, bankiers (die toevallig vaak Joods zijn) en zelfs buitenaardse wezens;
• Alle belangrijke wereldgebeurtenissen zijn eigenlijk het product van de machinaties van deze kliek.

Ironisch genoeg heeft de verspreiding van dergelijke samenzweringstheorieën vaak zijn oorsprong (of wordt in ieder geval vergemakkelijkt) door staatsorganen. De beruchte ‘Protocollen van de Wijzen van Sion’, zogenaamd de notulen van een bijeenkomst die door Joodse wereldleiders werd bijgewoond als onderdeel van een complot om de wereld over te nemen, was in feite een vervalsing die door de tsaristische geheime politie, de Okhrana, in elkaar was gezet.

Het Joodse volk is natuurlijk al lang het doelwit van beschuldigingen van samenzwering. Zelfs het woord ‘kabal’, dat vaak wordt gebruikt om een groep samenzweerders te beschrijven, is afgeleid van ‘Kaballa’, een vorm van Joodse mystiek. Veel moderne samenzweringstheorieën, ook al zijn het niet de openlijke antisemitische tierelantijnen van extreem-rechts, zijn nog steeds ideologische afstammelingen van het soort haat dat in de protocollen wordt belichaamd. Modernere theoretici mogen dan wel oprecht spreken over ‘internationale bankiers’ en een ‘mondiale elite’ in plaats van over ‘internationale joden’, maar de essentiële ideologische structuur is dezelfde. Veel van de wrok jegens de Joden kwam immers voort uit de perceptie van hun dominantie in het bankensysteem en het feit dat ze een zichtbare minderheid vertegenwoordigden met vermeende loyaliteit aan iets anders dan de kroon of de nationale staat. Dit soort samenzweringstheorieën zijn dus nauw verweven met nationalistische sentimenten. Even terzijde: de invloed hiervan is zelfs te bespeuren in de linkse ideologie, die het nationalisme en het racisme officieel verwerpt - de ideologie van de antiglobalisering is expliciet verbonden met het idee van globale kapitalisten die de nationale staat ondermijnen en hun volken uitbuiten. De onderliggende overeenkomsten met de paranoïde ideologie van het nazi-regime zijn duidelijk.

Kommunisten zijn ook een populair doelwit geweest voor samenzweringstheorieën. In de Verenigde Staten werden de Protocollen van de Wijzen van Sion in 1919 opnieuw gepubliceerd door ‘de Public Ledger’ in Philadelphia. In deze editie, die de ‘Rode Bijbel’ wordt genoemd, zijn alle verwijzingen naar Joden vervangen door ‘Bolsjewiki’. Op basis van Marx’ Joodse achtergrond hebben antisemieten kommunisten en Joden altijd op één lijn gesteld en het was onvermijdelijk dat de Russische Revolutie zou worden vereenzelvigd met de Joodse samenzwering. De uitgebreide literatuur die over dit onderwerp is verschenen is op zich al een academische verhandeling waard, maar het is veilig om te zeggen dat de bekende algehele vereenzelviging van ‘Joden’ en ‘Bolsjewiki’ door het nazi-regime het logische gevolg is van deze gedachtegang.

Hoewel de meesten in staat zijn de paranoïde fantasieën van extreemrechts te doorzien, is het de moeite waard om erop te wijzen dat de hoofdstroom van de burgerlijke geschiedenis de Russische Revolutie grotendeels op een samenzweerderige wijze heeft geïnterpreteerd. In plaats van de bewuste daad van de massa zelf, reduceert de geschiedschrijving de Revolutie vaak tot een staatsgreep door de bolsjewieken. Nogmaals, we zien dat de samenzweringstheorie, met al haar toegegeven verwerping van het gangbare denken, niet mijlenver verwijderd is van de fundamentele krachtlijnen van de burgerlijke ideologie, ook al overdrijft ze bepaalde aspecten tot in het absurde.

De rol van de samenzweringstheorie

Officieel ontkent de bourgeoisie de samenzweringstheorie. In feite is de term zelf een pejoratief, bedoeld om aa te geven dat het idee van samenzweringen in de democratische staat zo belachelijk is dat geen enkele weldenkende persoon ze ooit zou kunnen geloven. Desondanks, zoals we hierboven kort hebben uiteengezet, geeft de bourgeoisie de hele tijd toe aan activiteiten van de samenzweerders. Bovendien is haar eigen kijk op de geschiedenis samenzweerderig, een kroniek van onophoudelijke rivaliteit tussen klieken die de controle over de staat zoeken, van manipulatie van de massa's, enzovoort.

Samenzweringstheorieën rond smaad tegen bepaalde groepen zijn een uiting van het racisme en vooroordelen zijn endemisch voor de kapitalistische maatschappij; in die zin hebben ze een spontaan karakter. Maar ze worden ook bewust door de staat ingezet om acties tegen bepaalde groepen te rechtvaardigen. De giftige leugens die rond de Joden worden verspreid, zijn door de geschiedenis heen gebruikt om brute pogroms te rechtvaardigen.

Op dezelfde manier werden samenzweringstheorieën rond kommunisten gebruikt in pogingen om de contrarevolutie te mobiliseren in de periode na Rode Oktober, zowel in Rusland als daarbuiten. De ‘Rode Angst’ (‘Red Scares’) in de VS werd bijvoorbeeld gepropageerd om de politieke doeleinden van de Amerikaanse staat te ondersteunen. In de eerste periode was het doel de politieke organen van de arbeidersklasse uit de weg te ruimen. Het ideologische offensief bleef niet beperkt tot de kommunisten: anarchisten, vakbondsleden (vooral van de IWW), stakers van welke aard dan ook werden allemaal routinematig aan de kaak gesteld als een gevaar voor een respectabele maatschappij. Dit maakte deel uit van de internationale contrarevolutie die werd ontketend om de revolutionaire golf te verpletteren.

In de tweede fase van de ‘Rode Angst’, de beruchte periode van het ‘McCarthyisme’, hadden de politieke doelen zeker een sociale dimensie, maar waren ze vooral gericht op de imperialistische rivaliteit tussen de VS en zijn Russische rivaal. De Amerikaanse heersende klasse was bezorgd over de aantrekkingskracht die de Stalinistische ideologie had op de arbeidersklasse en had al verschillende actieve netwerken van Russische spionnen blootgelegd.

Wat te denken van samenzweringstheorieën die de staat aan de kaak stellen (zoals de ‘9/11 Truth-Bewegung’)? In sommige opzichten vertegenwoordigen ze het extreme wantrouwen van de kleinburgerij ten opzichte van de staat en het grootkapitaal. Het is geen toeval dat het uitgangspunt van de moderne samenzweringstheorie te vinden is bij de rechtse libertairen in de Verenigde Staten. Op het eerste gezicht lijken deze samenzweringstheorieën de mythe van de democratische staat in twijfel te trekken. Maar in feite spelen ze een rol in het behoud van diezelfde mythe, omdat ze - als uitdrukking van de historische onmacht van de kleinburgerij - niet in staat zijn om een echt alternatief te bieden voor de burgerlijke democratie. In plaats daarvan worden ze gereduceerd tot de volledig utopische eis om de staat op te roepen tot wat hij pretendeert te zijn, de democratische uitdrukking van ‘het volk’. Zo trad John Buchanan bij het Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2004 aan met een ‘Truther’-programma, terwijl de meer radicale vertegenwoordigers van deze stroming, die de zinloosheid van een dergelijke onderneming inzien, zich met automatische wapens terugtrekken in de bergen om de Apocalyps af te wachten.

De meer paranoïde variaties dienen ook een andere rol. In eerste instantie staan ze toe dat elke serieuze discussie over de innerlijke werking van de burgerlijke klasse, middels schuld door associatie, uit het mainstream-bewustzijn wordt verwijderd: deels door het belachelijke karakter van sommige van hun beweringen, maar ook door hun onsmakelijke associaties met extreemrechts en religieus fundamentalisme.

Hoewel hun onderliggende thema's, zoals we hebben gezien, op zich niet nieuw zijn, zijn hun moderne vormen zeker beïnvloed door een van de klassieke uitingen van het ontbindende kapitalisme: de neiging van de burgerlijke ideologie om steeds openlijker irrationeel te worden. Voor een deel zijn ze ook een antwoord op de groeiende chaos van het kapitalisme in zijn alledaagse, materiële realiteit, en het is geen toeval dat er nauwe banden zijn met de opkomst van New Age en religieus fundamentalisme. David Icke, de klassieke vertegenwoordiger van de New Age, spreekt over buitenaardse hagedissen die in het geheim over de wereld heersen terwijl chiliastische christenen geloven dat ze in de tijd leven die in het boek Openbaringen wordt voorspeld en dat de komst van de Antichrist vergezeld zal gaan van een totalitaire ‘Nieuwe Wereldorde’. Bijna 20% van de Amerikaanse christenen (ruwweg 16% van de bevolking) geloven dat Jezus binnen hun leven zal terugkeren.[3] Van Hal Lindsey’s “De planeet die Aarde heet”, een van de vroegste populaire paperbacks over de ‘Het Einde der Tijden’ waren in 1990 meer dan 28 miljoen exemplaren verkocht, ondanks het feit dat het min of meer vervalst was door mislukte voorspellingen. Van “De Laatste Bazuin” serie, een fictief verslag van de Apocalyps, zijn miljoenen exemplaren verkocht (in 1998 stonden de eerste vier boeken in de top vier van de bestsellerlijst van de New York Times).

Er zouden nog veel meer voorbeelden kunnen worden gegeven, waaruit blijkt dat dergelijke theorieën een groeiende invloed hebben op de gangbare cultuur en politiek. De impact van de ‘Einde der Tijden’ ideologie op de rechtervleugel van de Amerikaanse heersende klasse is onmiskenbaar en we kunnen ook wijzen op de succesvolle televisieserie “The X Files”, die de UFO-variant van het samenzweringstheorie heeft opgepakt en gepopulariseerd.

Marxisme tegen de samenzwering

Maar zijn Marxisten (of in ieder geval de IKS) ook geen samenzweringstheoretici? Zoals gezegd staan we achter de stelling dat de heersende klasse volledig in staat is om uitgebreide samenzweringen te organiseren om haar doelstellingen te bevorderen. Eerder in dit artikel hebben we al enkele historische voorbeelden genoemd. We identificeren ook een ‘elite’ (de kapitalistische klasse) die alle politieke en economische macht in haar handen heeft geconcentreerd. Oppervlakkig gezien lijken we het basispatroon van samenzweringstheorieën te volgen.

Omdat we Marxisten zijn, kan men van ons verwachten dat we een materialistische theorie aanhangen en ideeën verwerpen die gebaseerd zijn op het feit dat we allemaal aan de rand van Armageddon leven of dat buitenaardse hagedissen de planeet in het geheim beheersen. Maar waarom verwerpen we bijvoorbeeld het idee van een geheime wereldelite (die de kapitalisten toch zijn) die de hele wereld beheerst en oorlogen en crises manipuleert om hun eigen doelen te bevorderen?

De reden hiervoor is gebaseerd op ons begrip van het functioneren van het kapitalisme. Hoewel de samenzweringstheoretici kunnen schelden op de hagedissen, de bankiers, de Bilderberg Groep, enzovoort,  houden ze vast aan een van de diepste illusies die de bourgeoisie biedt: het idee dat iemand, ergens, de controle heeft. Het lijkt gemakkelijker om een grootse samenzweringstheorie de schuld te geven van de gruwel en de verspilling van het kapitalisme in verval en ontbinding dan om te begrijpen wat voor de tragedie het werkelijk is: dat wil zeggen, een maatschappij waar de mensheid (zelfs de heersende klasse) de confrontatie aangaat met haar eigen economische en maatschappelijke activiteit als iets vreemds en buiten haar controle.

De wetten van het kapitalisme functioneren onafhankelijk van de wil van de kapitalisten, ongeacht hoe wanhopig zij deze proberen te beheersen (meestal via het medium van de staat). De huidige crisis is bijvoorbeeld niet het resultaat van de machinatie van een of andere wereldwijde elite - integendeel, de tendens tot crisis ontsnapt steeds meer aan hun controle ondanks hun machinaties. Hoewel het zeker waar is dat deze of gene factie van de bourgeoisie zal proberen om oorlog of crisis[4] uit te lokken om haar doelen te bereiken, is het belangrijk om te onthouden dat deze doelen gewoonlijk gericht waren tegen een andere fractie van de bourgeoisie.

De kapitalistische klasse baseert zich op de principes van de concurrentie, een mechanisme waaraan het kapitalisme niet kan ontsnappen. De concurrentie is diepgeworteld in de economische processen van het kapitalisme en kan niet worden overwonnen door een wilsdaad. Dit element komt tot uiting in het politieke en maatschappelijk leven van de heersende klasse in de vorm van klieken, concurrentie tussen individuen, tussen bedrijven, natiestaten en allianties van natiestaten. Tendensen die tegen de concurrentie ingaan – versterking van de staat, monopolievorming, enzovoort - bestaan zeker en worden in de periode van het verval nog verergerd, maar ze kunnen nooit volledig worden opgeheven, ze verplaatst ze alleen maar naar een hoger niveau. Concurrentie tussen bedrijven wordt concurrentie tussen staten; de vrije handel wordt opgeofferd aan het mercantilisme; oorlogen worden gevoerd over markten en natuurlijke hulpbronnen en tenderen naar steeds meer wereldwijde branden (wereldoorlogen). Het machiavellisme is een product van het vervreemde bewustzijn van de heersende klasse, de concurrentie van allen tegen allen en biedt de bourgeoisie geen enkel middel om te ontsnappen aan de fundamentele tegenspraken in haar economische, ideologische of politieke leven.

De hoogste eenheid die de bourgeoisie bereikt, vindt plaats in een revolutionaire periode, waarin ze gedwongen wordt het hoofd te bieden aan de dreiging van een bewuste, georganiseerde arbeidersklasse. Het genoemde Ebert-Groener Pact is een voorbeeld van de intriges waartoe de bourgeoisie in dergelijke situatie in staat is, maar de moeilijkheid van de heersende klasse om haar eenheid te bewaren in zo'n gevaarlijke situatie kwam tot uiting in de noodlottige Kapp Putsch.

Voor marxisten kan de bourgeoisie dus nooit een soort van permanente eenheid bereiken dat nodig is om de evolutie van de maatschappij volledig te beheersen. Samenzweringstheorieën van het type dat hier wordt besproken bieden dus geen methode om de historische crisis van de kapitalistische maatschappij te begrijpen, noch bieden ze een programma om deze te overwinnen. Toch moeten we verwachten dat de invloed van samenzweringstheorieën in de huidige periode zal toenemen naarmate de crisis van het systeem zich verdiept en het klassenbewustzijn zeer zwak blijft. Kommunisten kunnen de aanhangers van dergelijke opvattingen niet zomaar verwerpen, maar moeten de reactionaire wortels van deze ideeën confronteren en blootleggen, en het werkelijk machiavellistische karakter van de heersende klasse benadrukken.

Naarmate de klassenstrijd voortschrijdt en het proletariaat opnieuw zijn eigen kracht voelt, zal het de samenzweringstheorieën verwerpen ten gunste van zijn eigen historische methode: Marxisme.

Ishamael  / 2012.01.08