We hebben in Spanje een brief ontvangen van een kameraad die zich vragen stelt over de realiteit van de ecologische crisis: “Hoeveel waarheid steekt er achter dat wereldwijde gedoe over de klimaatverandering? Zitten daar geen verborgen belangen achter? [...] Rekening houdend met de reële situatie van vernietiging van de wereld (weten we wat daarvan aan is, hoe groot ze precies is?), kunnen en mogen we het consumptieniveau aanhouden dat door de massa’s bereikt is? Kan het systeem zijn model van productie en consumptie veranderen? Welke klasse, proletariaat of bourgeoisie, zal het zwaarst getroffen worden door de klimaatrampen die zich aankondigen? Zijn die voor binnenkort?” De kameraad vraagt zich af of we voor een groot ecologisch probleem staan, danwel of het integendeel enkel nog een propagandacampagne is om ons de soberheidsmaatregelen te doen aanvaarden onder het voorwendsel ‘de planeet te redden’.

Wat is er waar van de ‘ecologische crisis’?

Het volstrekt waar dat het kapitalisme geen moment aarzelt zich in het groen te hullen om daar zijn voordeel uit te halen. De bedrijven draven vandaag overal op met hun ‘groene’ publiciteit. Het cynisme van die aanstellerij mag blijken uit één voorbeeld uit duizenden: het Spaanse elektriciteitsbedrijf Endesa toont zich in zijn publiciteit uiterst respectvol voor de natuur, maar is in Chili pas aan een enorm plan van hydro-elektrische centrales begonnen dat daar onherroepelijk wouden, rivieren, meren en gletsjers van Chileens Patagonië zal verwoesten (Le Monde diplomatique, Spaanstalige uitgave, februari 2008)! Het is ook bijzonder weerzinwekkend te zien hoe alle regeringen proberen ons met een schuldgevoel op te zadelen. We zouden moeten geloven dat de slechte gewoonte met de auto naar het werk te gaan, regelmatig een douche te nemen, afval te produceren, enz., de oorzaak zou zijn van de milieukwalen.
Maar onder die opeenstapeling van schaamteloze propaganda blijft toch een zeer reëel en groot probleem bestaan: het kapitalisme is bezig de planeet onomkeerbaar te vernietigen. In ons artikel in de Internationale Revue (Engels-, Frans-, en Spaanstalige uitgave), nr. 104, Alleen de proletarische revolutie zal de menselijke soort redden, stelden we reeds vast dat: “Gedurende de jaren 1990 het vernietigen van de planeet zich aan een koortsachtig ritme voortzette: ontbossing, bodemerosie, giftige vervuiling van de lucht, ondergrondse waterbekkens en oceanen, leegplundering van de fossiele natuurlijke grondstoffen, verspreiding van chemische en nucleaire stoffen, uitroeiing van plant- en diersoorten, uitbarsting van infectieziekten, en tenslotte continue toename van de gemiddelde oppervlaktetemperatuur van de aardbol (de zeven warmste jaren van het millennium vielen in de jaren 1990)”. We citeerden in datzelfde artikel de analyse van een rapport van het IPCC over de klimaatverandering: “Nieuwe analyses wijzen uit dat de 20e eeuw waarschijnlijk de belangrijkste opwarming gekend heeft van alle eeuwen sinds 1000 jaar in de Noordelijke hemisfeer [...] vermindering van de dikte van het ijs met 40% aan de Noordpool [...] de zeespiegel is gedurende de twintigste eeuw met 10 tot 20 cm gestegen [...] het stijgingsritme van de zeeën was in de 20e eeuw ongeveer 10 keer zo sterk als gedurende de laatste drieduizend jaar.” Ons artikel citeerde ook uit het tijdschrift Manière de voir: “Het vermogen van veel insecten en knaagdieren – dragers van parasieten en virussen – om zich voort te planten en om besmetting te verspreiden is functie van de temperatuur en vochtigheid van het milieu. Anders gezegd: een stijging van de temperatuur, hoe bescheiden ook, geeft groen licht voor de uitbreiding van talrijke ziekteverwekkers bij mens en dier. Zo hebben parasitaire ziekten – zoals malaria, schistosomiasen en slaapziekte – en virale infecties – zoals denguekoorts, sommige hersenvliesontstekingen en hemorrhagische koortsen – de laatste jaren terrein gewonnen. Ofwel hebben ze de kop weer opgestoken in gebieden waar ze verdwenen waren, ofwel treffen ze nu streken die tot nu toe gespaard gebleven waren. [...] De vooruitzichten voor het jaar 2050 tonen dat malaria dan drie miljard mensen zal bedreigen. [...] Terwijl cholera sinds 1960 praktisch verdwenen was uit Latijns-Amerika, heeft de ziekte tussen 1991 en 1996 1.368.053 slachtoffers gemaakt.”
We menen dus dat we bevestigend moeten antwoorden op de vragen die de kameraad zich stelt over de gevaren van klimaatverandering. We kunnen ook bevestigen dat de arbeiders en de werkende massa’s het hardst getroffen zullen worden, maar de kwestie is globaler en diepgaander: het gaat om de dreiging van een complete vernietiging van het natuurlijk milieu waarin we leven!

De verhouding tussen mens en natuur in het kapitalisme

Een elementaire vraag werpt zich op: wat is de verhouding tussen mens en natuur? In de Dialectiek van de natuur stelt Engels dat “het dier enkel de uiterlijke natuur gebruikt en daarin enkel door zijn aanwezigheid veranderingen veroorzaakt; door de veranderingen die hij aanbrengt, gebruikt de mens de natuur voor zijn eigen doeleinden, domineert hij ze. En daarin ligt het uiteindelijke wezenlijke verschil tussen de mens en de rest van de dieren” (1). De menselijke maatschappijen proberen het natuurlijk milieu aan hun behoeften aan te passen en zijn rijkdommen maximaal te exploiteren. Een dubbele verhouding wordt dus doorheen de geschiedenis ingesteld tussen de mensheid en de natuur: transformatie maar tevens plundering (dat wil zeggen roof die leidt tot vernietiging). Onder de productiewijzen die aan het kapitalisme voorafgingen (primitief kommunisme, slavernij, feodalisme) oefende de natuur een verpletterende heerschappij uit over de mens en het vermogen van de mens om haar te veranderen bleef zeer beperkt. Die verhouding wordt radicaal omgekeerd met het kapitalisme. In de eerste plaats bereiken de productiekrachten (machines, transportmiddelen, evoluties in industrie en landbouw) een ongezien belang. In de tweede plaats breidt het kapitalisme zich uit over de gehele wereld, en onderwerpt het alle landen aan de macht van zijn productiewijze. En tenslotte wordt de exploitatie van de natuurlijke middelen (landbouw, visvangst, mineralen, vee) systematisch en extensief, waardoor de natuurlijke cyclussen en processen grondig gewijzigd worden (klimaat, regeneratie van de bewerkte gronden, bossen, waterlopen...). Voor het eerst ontwikkelt de mens zo productiekrachten die de bestaande natuurlijke hulpbronnen uitputten en onherroepelijk veranderen.
Dat vermogen van de menselijke maatschappij om haar natuurlijk milieu te transformeren betekent een zeer belangrijke historische vooruitgang. Maar het kapitalisme zorgt ervoor dat die vooruitgang zich fundamenteel manifesteert met zijn negatieve en vernietigende kant. De transformaties die het kapitalisme realiseert gebeuren op een chaotische en ongeregelde manier, lopen op korte termijn zonder rekening te houden met de gevolgen op langere termijn. Bovendien heeft het kapitalisme de productiekrachten ontwikkeld in een monsterachtig keurslijf: de verdeling in klassen en de felle concurrentie tussen bedrijven en tussen naties. Dat kan vanzelfsprekend enkel schade veroorzaken aan het ecologisch wereldsysteem waarvan de rampzalige gevolgen nu duidelijk beginnen worden et nog dramatischer resultaten in het vooruitzicht.
Als product van een lange historische evolutie hebben de productiekrachten zeker met het kapitalisme zonder twijfel een fantastische ontwikkeling bereikt, maar het systeem blijft fundamenteel destructief. Engels herinnerde er in het geciteerd werk aan dat “we de krachten van de natuur getemd hebben en  gedwongen zich ten dienste van de mens te tellen; wij hebben zo de productie tot in het oneindige vermenigvuldigd, zo sterk dat vandaag een kind meer produceert dan destijds honderd volwassenen. En wat is het gevolg daarvan? Meerarbeid die steeds toeneemt en ellende die steeds groter wordt voor de massa’s, met, alle tien jaar, een grote ineenstorting”. Lichaam en geest van de arbeiders leiden onder de ravages van het kapitalisme: fysieke en psychologische vernietiging, morele en materiële ellende, wilde concurrentie, atomisering, extreme versnippering van de menselijke vermogens, monsterachtig ontwikkeld in sommige gevallen, en niet minder monsterachtig verdrukt in andere. We komen tot een vreselijke paradox: “Naarmate de mensheid meester wordt over de natuur, lijkt de mens de slaaf te worden van zijn gelijken of van zijn eigen laagheid. Zelfs het pure licht van de wetenschap lijkt enkel te kunnen schijnen op de duistere ondergrond van de onwetendheid. Al onze ontdekkingen en al onze vooruitgang lijken tot resultaat te hebben de materiële krachten van intellectueel leven te voorzien en het menselijk leven tot een materiële kracht te herleiden” (2).
De kameraad die ons schrijft vraagt zich af of het kapitalisme tijdig de ramp zal kunnen afwenden die het veroorzaakt heeft. Wij denken dat de wetten en interne tegenstellingen van het systeem het kapitalisme niet alleen verhinderen hier een eind aan te stellen, maar dat het systeem de toestand enkele kan verergeren, telkens weer. De behoefte te produceren om te produceren, te accumuleren om te accumuleren, drijven het kapitalisme ertoe zich vast te lopen in onoplosbare tegenstellingen: “Aangespoord door de concurrentie, door de wanordelijke rivaliteit tussen kapitalistische eenheden die vechten om de controle over de markten, gehoorzaamt het kapitalisme aan een interne kracht om zich uit te breiden tot de meest verst mogelijke limieten, en in zijn onophoudelijk oprukken naar zijn auto-expansie kan het niet stilhouden om rekening te houden met de gezondheid of het welzijn van zijn producenten, of met de ecologische gevolgen van wat het produceert en hoe het produceert” (3).
Reeds gedurende de opgaande periode van het kapitalisme, in de negentiende eeuw, veroordeelden Marx en Engels bij talloze gelegenheden hoe de winsthonger van dit systeem de arbeids- en levensvoorwaarden van de arbeidersklasse vergiftigde. Ze waren zelfs van mening dat de grote industriesteden reeds in die tijd te groot geworden waren om een basis te vormen voor leefbare menselijke gemeenschappen en ze beschouwden “de afschaffing van de tegenstelling tussen stad en platteland” als een volwaardig onderdeel van het kommunistisch programma. Het probleem is zich gedurende de vervalperiode dramatisch erger geworden, een periode waarin we de wildgroei zagen van reuzensteden met tien of twintig miljoen inwoners, die gigantische problemen meebrengen inzake vervuiling, zoals waterbevoorrading, afvalverwijdering, waterzuivering, wat weer nieuwe bronnen doet ontstaan van vernietiging van het ecologisch evenwicht zoals ziekten en misvormingen. Maar het verval van het kapitalisme voegt daar nog een ander, kwalitatief nieuw verschijnsel aan toe. Gedurende eeuwen heeft de mensheid geleden onder de brandmerken van de oorlog, mar de oorlogen uit het verleden kunnen niet vergeleken worden met de oorlogen van de twintigste en éénentwintigste eeuw, die de marxisten aanduiden met een term die nu historische nieuwigheid weerspiegelt: de imperialistische oorlogen. We kunnen dit thema hier niet uitdiepen (4), maar beperken ons ertoe aan te geven dat hun gevolgen voor het milieu rampzalig zijn: nucleaire verwoestingen, ontwikkeling van ziekteverwekkers door het gebruik van bacteriologische en chemische wapens, brutale verstoring van het ecologisch evenwicht door het massaal gebruik van fossiele brandstoffen en atoomwapens... De balans van meer dan een eeuw imperialistische oorlogen voor het milieu moet nog opgemaakt worden, omdat die toe nu toe ontkend of radicaal onderschat wordt door de bourgeoisie (5).

De proletarische revolutie opent het vooruitzicht op een radicale omvorming van de verhouding tussen mens en natuur

De globale ecologische problematieken vragen om een globale oplossing. Maar spijts alle internationale conferenties, spijts alle vrome wensen over internationale samenwerking, berust het kapitalisme fundamenteel op de concurrentie tussen nationale economieën. We hoeven niets te verwachten van het kapitalisme. Het spreekt voor zich dat het boek van de voormalige vice-president van de Verenigde Staten, het meest vervuilende land van de planeet, Al Gore, onder een schijnbaar ‘moedige’ titel (Een ongerieflijke waarheid) wezenlijk niets anders voorstelt als zulke groteske maatregelen als minder vlees eten, de afwas met de hand doen, de was te drogen hangen en van huis uit werken!
Tegenover een probleem van planetaire afmetingen dat, zoals we gezien hebben, voortkomt uit de verhouding tussen de sociale organisatie en de organisatie van de natuur, kan deze mijnheer alleen de onmacht van de vertegenwoordigers van het kapitaal bloot te leggen die niet in staat zijn iets anders voor te stellen dan een waslijst van ‘goede burgergewoonten’ die even belachelijk als nutteloos zijn. Al Gore stelt ons voor een ‘onberispelijke groene handelwijze aan te nemen’, en door de verantwoordelijkheid voor de ecologische catastrofe op de rug van de ‘burger’ te schuiven, probeert hij ons allen op te zadelen met de schuld voor alle kwalen van de aarde, en daarmee in een klap ook de ware aanstichter van al die rampen die ons bedreigen vrij te pleiten.
Wij moeten luid en duidelijk laten horen, tegen Al Gore en andere propagandisten van het ‘groene’ denken in, wat de waarheid is die ‘ongemakkelijk’ is voor het kapitalisme: “In de huidige fase van doorgedreven ontbinding verliest de heersende klasse steeds meer de controle over haar sociaal systeem. De mensheid kan het zich niet langer veroorloven het lot van de planeet in handen te laten van de bourgeoisie. De ‘ecologische crisis’ is een bewijs te meer van het feit dat het kapitalisme vernietigd moet worden voor het de gehele mensheid mee de afgrond in sleurt.” (Internationale Revue, Engels-, Frans- en Spaanstalige uitgave, nr. 63).
De proletarische revolutie moet de staten en de nationale grenzen afschaffen, ze moet de verdeling van de maatschappij in klassen uitschakelen, een einde maken aan de handelsproductie en de uitbuiting van de mens door de mens, het systeem vernietigen dat leidt tot de vernietiging van de menselijke soort en van het ecologisch milieu van de planeet. De samenleving waar het proletariaat naar streeft steunt op een wereldwijde menselijke gemeenschap, die bewust de sociale productie plant en die een harmonieuze verhouding met het natuurlijk milieu in zich draagt. De verhoudingen van broederschap en solidariteit, collectief bewustzijn, die vervat zijn in de menselijke wereldgemeenschap strekken zich vanzelfsprekend uit tot de verhoudingen met het milieu.

IKS / 24.02.2008

1) Friedrich Engels benadrukt in dit boek ook dat de mensheid integraal deel uitmaakt van het natuurlijk milieu en er in geen geval een vreemd element voor is: “En zo herinneren de feiten er bij elke stap aan dat wij geenszins over de natuur heersen zoals een veroveraar heerst over een vreemd volk, als iemand die buiten de natuur stat, maar dat wij tot haar behoren met ons vlees, ons bloed, onze hersens, dat wij in haar schoot zijn en dat onze heerschappij over haar enkel schuilt in het voordeel dat wij hebben over het geheel van de andere schepsels van haar wetten te kennen en die slim in ons voordeel kunnen gebruiken.”
2) Karl Marx, Rede bij de verjaardag van de People’s Paper, 1856.
3) Internationale Revue, Engels-, Frans- en Spaanstalige uitgave, nr. 63, Het kapitalisme vervuilt de planeet.
4) Zie Wat is imperialisme?
5) Zie bijvoorbeeld Irak, Afghanistan, Kosovo: de ravages van de wapens met verarmd uranium.