Tachtig jaar geleden, in maart 1921, minder dan vier jaar na de machtsgreep door de arbeidersklasse tijdens de Oktoberrevolutie van 1917, maakte de bolsjewistische partij met geweld een einde aan de opstand van het garnizoen van Kronstadt op het eilandje Kotlin in de Finse golf, op 30 km van Petrograd.

Het Rusland van de sovjets had gedurende meerdere jaren een bloedige strijd moeten voeren in de burgeroorlog tegen de contrarevolutionaire acties van de witte legers die door buitenlandse legers gesteund werden. Maar de revolte van het garnizoen van Kronstadt was geen onderdeel van die contrarevolutionaire pogingen: het was een revolte onder de arbeiders, de partizanen zelf van het Sovjetregime, die in de voorhoede gestaan hadden van de Oktoberrevolutie. Die arbeiders stelden eisen met het oog op het corrigeren van de talloze misbruiken en onduldbare afwijkingen van het nieuwe gezag. En de bloedige onderdrukking van die revolte was een tragedie voor heel de arbeidersbeweging.

Oktober 1917 in Rusland was een proletarische revolutie, de eerste zegevierende episode in de ontwikkeling van de proletarische wereldrevolutie, die het antwoord van de internationale arbeidersklasse was op de imperialistische oorlog van 1914-18. De opstand van Oktober maakte deel uit van een proces van vernietiging van de burgerlijke staat en instelling van de dictatuur van het proletariaat. En, zoals de bolsjewieken met veel vuur verdedigden, lag zijn diepere betekenis hierin, dat hij het eerste beslissende moment vormde van de proletarische wereldrevolutie, de klassenoorlog van het wereldproletariaat tegen de bourgeoisie.

Het isolement van de revolutie in Rusland is de ware oorzaak van haar ontaarding

De revolutie die in 1917 in Rusland begon is er niet in geslaagd zich internationaal uit te breiden, ondanks de talrijke pogingen daartoe van de arbeidersklasse overal in Europa.

Rusland zelf werd verscheurd door een langdurige en bloedige burgeroorlog, die de economie teisterde en het industrieproletariaat, de ruggengraat van de Sovjetmacht, uiteendreef. Het opdoeken van de fabriekscomités, de geleidelijke onderschikking van de sovjets aan het staatsapparaat, de ontmanteling van de arbeidersmilities, de toenemende militarisering van het maatschappelijk leven, resultaten van de periodes van spanning gedurende de burgeroorlog, de oprichting van bureaucratische commissies, het waren allemaal zeer sprekende uitdrukkingen van het ontaardingsproces van de revolutie in Rusland. Hoewel sommige van die feiten al dateren van vòòr de burgeroorlog, is het pas in de burgeroorlog dat dit proces zich volop ontplooit. Meer en meer ontwikkelde de Partij-Staat argumenten die stelden dat de zelforganisatie van de arbeidersklasse in principe uitstekend is, maar dat, voor 't ogenblik, alles ondergeschikt gemaakt moest worden aan de militaire strijd. Een doctrine van 'doeltreffendheid' begon de wezenlijke beginselen van de proletarische democratie te ondermijnen. Onder de dekmantel van die doctrine begon de staat een militarisering van de arbeid in te voeren, die de arbeiders onderwierp aan bijzonder strenge methodes van toezicht en exploitatie. Eens de fabriekscomités ontkracht waren lag de weg vrij voor de staat om de ‘éénmansdirectie’ en het exploitatiesysteem van Taylor (het Taylorisme) in te voeren op de fabrieksvloer, hetzelfde systeem dat Lenin zelf aangeklaagd had omdat het de mens tot slaaf van de machine maakt. De ravages van de oorlogseconomie en de blokkade brachten heel het land op de rand van de hongersnood, en de arbeiders moesten zich tevredenstellen met steeds magerder rantsoenen, die vaak onregelmatig uitgedeeld werden. Grote delen van de industrie hielden op te functioneren, en duizenden arbeiders werden verplicht zich individueel uit de slag te trekken om te overleven. De natuurlijke reactie van velen onder hen bestond erin de steden gewoon te verlaten en wat middelen van bestaan te gaan zoeken op het platteland.

Zolang de burgeroorlog duurde behield de Sovjetstaat de steun van de meerderheid van de bevolking, want hij werd geïdentificeerd met de strijd tegen de oude bezittende klassen. De zeer harde ontberingen van de burgeroorlog waren door de arbeiders, werkers en kleine boeren met betrekkelijk goede wil gedragen. Maar na de nederlaag van de witte legers begonnen velen te hopen op minder strenge levensvoorwaarden en op een versoepeling van de greep van het regime op het sociale en economische leven. De bolsjewistische leiding echter, geconfronteerd met de schade die de oorlog de economie berokkend had, was niet erg genegen een versoepeling van de staatscontrole over het maatschappelijk leven toe te staan.

De opstand van Kronstadt

Eind 1920 breiden boerenopstanden zich uit over de provincie Tambov, de middenloop van de Wolga, West-Siberië en andere streken. De snelle demobilisatie van het Rode leger is olie op het vuur, wanneer de boeren in uniform terugkeren in hun dorpen. De centrale eis van die revoltes is het stopzetten van het opvorderen van graan en het recht van de boeren over hun eigen productie te kunnen beschikken. Begin 1921 heeft de opstandigheid ook de arbeiders in de steden bereikt die in de voorhoede van de Oktoberopstand gestaan hadden: de arbeiders van Petrograd, Moskou en Kronstadt.

In Petrograd zijn er enkele belangrijke spontane stakingen. In de bedrijfsvergaderingen en de betogingen worden resoluties aanvaard die grotere rantsoenen eisen van voeding en kleding, want de meeste arbeiders hadden honger en kou. Naast de economische eisen duiken er ook politieke op: de arbeiders wilden de opheffing van de beperkingen op verplaatsingen buiten de steden, de vrijlating van gevangenen uit de arbeidersklasse, vrije meningsuiting, enz. Zonder twijfel zullen wat contrarevolutionaire elementen, zoals de mensjewieken en de Sociaal-revolutionairen (SR), een rol gespeeld hebben in die gebeurtenissen, maar de stakingsbeweging in Petrograd was in wezen een spontaan proletarisch antwoord op de ondraaglijke levensvoorwaarden. De bolsjewistische autoriteiten konden echter niet aanvaarden dat de arbeiders in staking konden gaan tegen de Staat van na de opstand, die als 'arbeidersstaat' gekenmerkt werd, en beschouwden de stakers als provocateurs, luiaards en individualisten.

Het zijn die sociale troebelen in Rusland, en vooral in Petrograd, die het vuur aan de lont zullen steken van de revolte van de matrozen van Kronstadt. Vooraleer de stakingen in Petrograd uitbraken, waren de matrozen van Kronstadt (die Trotski bestempelde als 'de glorie en de eer van de revolutie') al een verzetsstrijd begonnen tegen de bureaucratische tendensen en de versterking van de militaire discipline in de Rode vloot, maar toen het nieuws uit Petrograd aankwam en de krijgswet afgekondigd werd, mobiliseerden de matrozen zich onmiddellijk en stuurden ze op 28 februari een delegatie naar de fabrieken in Petrograd. Dezelfde dag komt de bemanning van de kruiser Petropavlovsk bijeen en keurt een resolutie goed die het programma zal worden van de opstandelingen van Kronstadt. Die resolutie stelt economische en politieke eisen voorop, eist met name het einde van de draconische maatregelen van het ‘oorlogskommunisme’ en het herstel van de macht van de sovjets, met vrijheid van meningsuiting, persvrijheid, meningsvrijheid voor alle politieke partijen.

Op 1 maart ontmoeten twee afgevaardigden van de bolsjewistische partij de bemanning van de Petropavlovsk. Ze wijzen hun resolutie af en dreigen meteen met repressie als de matrozen niet zouden wijken. Die arrogante en provocerende houding van de bolsjewistische overheid is olie op het vuur en wakkert de woede van de matrozen aan. Op 2 maart, dag van de verkiezing van de sovjet van Kronstadt, wordt de resolutie van de Petropavlovsk goedgekeurd door 300 afgevaardigden, die een motie aanvaarden voor het 'vredevol herstellen van het regime van de sovjets'. De afgevaardigden vormen een 'Voorlopig revolutionair comité' (VRC), belast met het beheer van de stad en de organisatie van zijn verdediging tegen elke gewapende interventie van de regering. Op die dag wordt de commune van Kronstadt geboren die haar eigen Izvestia publiceert, waarvan het eerste nummer verklaart : "De kommunistische partij, meester van deze staat, heeft zich niet in staat verklaard het land uit de chaos te halen. Talloze incidenten zijn de laatste tijd voorgevallen in Moskou en Petrograd die duidelijk aantonen dat de partij het vertrouwen van de arbeidersmassa's verspeeld heeft. De partij veronachtzaamt de behoeften van de arbeidersklasse omdat zij gelooft dat die eisen de vrucht zijn van contrarevolutionaire activiteiten. Daarin maakt de partij een zware vergissing."

De revolte van de Commune van Kronstadt blijft echter totaal geïsoleerd. De oproep van de opstandelingen tot uitbreiding van wat zij de 'Derde revolutie' noemen, blijft zonder weerklank. In Petrograd is, ondanks het zenden van een delegatie naar de fabrieken, ondanks het verspreiden van pamfletten en van de resolutie van de Petropavlovsk, de oproep van de Rode vloot, er niet in geslaagd de arbeidersklasse van heel Rusland in beweging te krijgen, hoewel die zich volop herkent in het programma van de opstandelingen en hun revolte volop steunt. De arbeiders van Petrograd hebben hun stakingsbewegingen beëindigd en zijn terug aan het werk gegaan, onderworpen aan de krijgswet, want de arbeidersklasse in Rusland was gebroken, ontmoedigd, versnipperd door de burgeroorlog.

De verplettering van Kronstadt

Het onmiddellijk antwoord van de bolsjewistische regering op de rebellie was dat zij die aanklaagde als onderdeel van een contrarevolutionaire samenzwering tegen de macht van de sovjets. Natuurlijk probeerden al de lijkenpikkers van de contrarevolutie, van de witte gardisten tot de SR, de rebellie te recupereren en haar hun steun te bieden. Maar behalve de humanitaire hulp via het kanaal van het Russische Rode kruis, dat gecontroleerd werd door emigranten, verwierp het VRC elk aanbod dat door de krachten van de reactie gedaan werd. Het verkondigde dat het niet streed voor een terugkeer naar de autocratie, of naar de Constituerende Vergadering (waarin de vijanden van de revolutie zich begin 1918 verenigden), maar voor het herstel van de macht van de sovjets, bevrijd van de bureaucratische heerschappij: "Het zijn de sovjets, en niet de constituerende vergadering die het bolwerk van de arbeiders zijn," verklaarde de Izvestia van Kronstadt. "In Kronstadt is de macht in handen van de matrozen, de rode soldaten en de revolutionaire arbeiders. Zij is niet in handen van de witte gardes, gecommandeerd door generaal Kozlovski, zoals radio Moskou leugenachtig beweert."

We zullen niet ontkennen dat er kleinburgerlijke elementen aanwezig waren in het programma en de ideologie van de opstandelingen en in de bemanning van de vloot en het leger. Voor die elementen, die vijandig stonden tegenover de bolsjewistische partij omdat die aan het hoofd gestaan had van de revolutie van 1917, was het in feite een gelegenheid om die vijandigheid te uiten. Maar de aanwezigheid van die elementen veranderde de aard van de beweging zelf absoluut niet.

De Bolsjewistische leiding heeft met uiterste doortastendheid op de rebellie van Kronstadt gereageerd. Haar onverzoenlijke houding heeft al snel elke mogelijkheid tot een vergelijk of tot discussie uitgeschakeld. Gedurende de militaire bestorming zelf van de vesting stonden de eenheden van het Rode leger die uitgestuurd waren om de rebellie te verpletteren voortdurend op het randje van de ontmoediging. Een aantal van hen verbroederde zelfs met de opstandelingen. Om zich te verzekeren van de loyaliteit van het leger stuurde het 10e partijcongres, dat toen bijeen was in Moskou, er vooraanstaande Bolsjewistische leiders naar toe. Terzelfdertijd waren de geweren van de Tsjeka gericht op de ruggen van de soldaten om er dubbel zeker van te zijn dat enige ontmoediging zich niet zou verspreiden. Toen de vesting eindelijk gevallen was, werden honderden opstandelingen afgemaakt, standrechtelijk geëxecuteerd of snel ter dood veroordeeld door de Tsjeka. De anderen werden naar concentratiekampen gestuurd. De repressie was systematisch en genadeloos.

Op het moment van de gebeurtenissen steunen vele van de stemmen die het meest kritisch staan tegenover het Bolsjewistisch gezag toch de repressie omdat ze overstelpt worden door de angst dat de witte gardes de revolte van Kronstadt zouden aangrijpen om af te rekenen met de bolsjewieken.

Een vergissing van heel de arbeidersbeweging

Inderdaad, als er iets is dat de anti-leninisten van alle slag voortdurend hebben proberen te verbergen, is het wel dat deze vergissing van de Bolsjewistische Partij gedeeld werd door het geheel van de toenmalige arbeidersbeweging, de fracties en stromingen van linkse kommunisten, die uit de Internationale uitgesloten waren, inbegrepen.

Zo gaf de Arbeidersoppositie, een fractie die kritisch stond tegenover de Bolsjewistische leiding, haar volle steun aan de repressie. Alexandra Kollontai, die aan het hoofd stond van deze oppositionele fractie, ging zelfs zover te stellen dat de leden van de Oppositie zich als eersten als vrijwilliger zouden melden om de rebellie te onderdrukken.

De fracties van de Duits-Hollandse Linkerzijde namen wel afstand van de scherpslijpershouding van Kollontai, maar hebben de politiek van de Bolsjewistische partij evenmin veroordeeld of zelfs maar bekritiseerd. Op het moment van de gebeurtenissen verdedigde de KAPD (1) bijvoorbeeld de stelling dat de revolte van Kronstadt een contrarevolutionair complot was tegen het Rusland van de sovjets, wat haar ertoe leidde de repressie niet te veroordelen.

Gorter, van de Hollandse Linkerzijde, heeft bevestigd dat de maatregelen die door de bolsjewieken genomen werden 'noodzakelijk' waren tegenover de revolte van Kronstadt, want het was nodig die contrarevolutionaire opstand te verpletteren, waarvan hij meende dat die afkomstig was van de boerenstand.

Binnen de Bolsjewistische partij zelf heeft Victor Serge, die wel zijn weigering kenbaar maakte de wapens op te nemen tegen de matrozen van de Rode vloot, uit trouw aan de partij niet geprotesteerd tegen de repressie.

Zo is dus duidelijk dat die tragische vergissing niet enkel door de Bolsjewistische partij begaan werd, laat staan alleen door de leiding ervan. In feite waren de bolsjewieken de vertolkers van een vergissing en van onbegrip van heel de toenmalige arbeidersbeweging, die niet begreep dat de contrarevolutie van binnen uit de postrevolutionaire staat kon komen, niet omdat ‘de worm al in de appel zat’ vanaf 1917 (volgens de stelling van de anarchisten voor wie het bestaan van de klassepartij een gevaar voor het proletariaat is), maar omdat, door het internationaal isolement van de Russische revolutie, de Bolsjewistische partij opgeslorpt werd door de staat, zij zich identificeerde met dit staatsapparaat tegen de arbeidersklasse. De vergissing van heel de arbeidersbeweging zat al ingebakken in de algemene verwarring rond het idee dat de staat die na de Oktoberrevolutie van 1917 ontstond een 'proletarische staat' was.

B&C

__________

(1) Kommunistische Arbeiderspartij van Duitsland, die in 1920 uit de Kommunistische Internationale uitgesloten werd vanwege haar kritische standpunten, met name tegen de politiek van het ‘eenheidsfront’ van de KI.