Inleiding

De IKS heeft sinds haar op­richting, maar vooral sinds de ge­beurtenissen die leidden tot de ineenstor­ting van het im­pe­ria­­listisch Oostblok en van de Sovjet-Unie zelf, talrijke artikels ge­publiceerd waarin de leugen wordt ont­maskerd dat de sta­linisti­sche regi­mes voorbeelden van 'kommunisme' vorm­­den, en dat bijgevolg de dood het van stalinis­me de dood van het kom­­munisme betekende.

We hebben de omvang van die leu­gen bloot­gelegd door de werkelijk­heid van het stalinisme te vergelijken met de werke­lijke doelen en beginse­len van het kommunisme. Het kom­mu­nis­me is internati­onaal en interna­ti­o­nalistisch en streeft een wereld na zonder nationale staten ; het stalinis­me is moor­dend nationa­lis­tisch en im­pe­ri­alistisch. Kom­munisme bete­kent op­heffing van de loonarbeid en alle vor­men van uitbuiting ; het stali­nisme legt de wreedste uitbuiting op juist door het stelsel van loonar­beid. Het kommu­nisme betekent een maat­schap­pij zonder staat, een klassenlo­ze maat­schappij waarin mensen geheel vrij hun eigen sociale krach­ten onder hun hoede hebben ; het stalinisme be­tekent de alomtegen­woordig­heid van een totalitaire staat, een militaris­ti­sche en hiërarchi­sche dis­cipline opge­legd aan de meerder­heid door een bevoor­rechte minder­heid van bureau­kra­ten. Enzo­voort (1). Kort­om, het stalinisme is niets anders dan een beestach­tige, on­zinnige uiting van het kapitalisme in verval.

We lieten eveneens zien hoe deze leu­genkam­pagne ge­bruikt werd om de eni­ge sociale kracht te desoriënte­ren en te verwarren die in staat is een on­vervalste kommunis­ti­sche maat­­schap­pij tot stand te brengen : de arbei­ders­klas­se. In het Oos­ten leefde de ar­beidersklasse onmiddel­lijk onder de scha­­duw van de stali­nistische leugen, met als vernieti­gend ge­volg dat het over­grote deel van de arbei­ders vol haat raak­ten tegenover alles wat met marxis­me, kommunis­me en de pro­le­ta­ri­sche revolutie van 1917 te maken had. Daardoor zijn ze met de ineen­stor­ting van de stalinisti­sche gevange­nis ten prooi gevallen aan de meest reak­tionaire ideolo­gien ‑na­tiona­lis­me, racisme, religie‑ en aan het ver­der­fe­lijk ge­loof dat alle heil be­staat uit het volgen van het 'demo­kra­tische Westen'. In het Wes­ten zelf is deze kampagne vooral ge­bruikt om de rij­ping van het bewust­zijn af te gren­delen zoals dat zich binnen de arbei­dersklasse in de jaren tachtig ontwik­kelde. De belang­rijkste truc bestond daaruit dat de arbei­ders­klasse ieder strijd­vooruitzicht werd ontno­men.

Veel van het ­ge­kwaak over de over­win­ning van het kapita­lis­me, over de 'nieuwe orde' van vrede en har­monie na het einde van de 'Koude Oorlog', be­gon dat alles hol te klin­ken toen het op de voet werd gevolgd door de ramp­zalige gebeurte­nissen van de laat­ste twee jaar (Golfoorlog, Joego­slavië, hon­ger, reces­sie,...). Maar voor het kapita­lisme gaat het er voor­al om dat de negatieve bood­schap over­komt : namelijk dat het einde van het kom­munisme een eind maakt aan iedere hoop op veran­de­ring van hoe de zaken nu gere­geld worden ; dat re­vo­luties onvermij­delijk eindigen in het schep­pen van iets dat nog slechter is dan wat er daarvoor bestond ; dat er niets anders te doen valt dan zich over te geven aan de 'we-zijn-alle­maal-hyena's'-ideologie van het kapi­talisme in ontbin­ding. In deze bur­ger­lijke wan­hoopsfilo­sofie is niet alleen het kommunisme, maar ook de klas­se­strijd zelf achter­haald, een ontluis­terd utopisme.

De kracht van de burgerlijke ideolo­gie ligt vooral in het feit dat de bour­geoisie het monopolie heeft over de mas­sale verspreiding ervan, dat het tot in het eindeloze dezelfde leugens verspreidt en geen enkele andere op­vat­ting toelaat. Zo is Goeb­bels inder­daad de 'theoretikus' van de burger­lij­ke propa­ganda : een vaak genoeg her­haalde leugen wordt een waar­heid, en hoe groter de leugen is, des te meer sukses hij heeft. De leugen dat sta­linisme gelijkstaat aan kom­munis­me is inderdaad een leugen in het kwa­draat, en boven­dien een over­dui­de­lijke, stomp­zinnige en verachte­lijke leugen.

Iedereen die er een paar minuten over na­denkt moet het wel opvallen dat de bourgeoisie een zo overduide­lijke leu­gen moet koesteren. In aller­lei politie­ke redevoeringen geven mensen die vol­slagen in de war zijn over de stali­nistische regimes, die ernaar verwij­zen als zijnde kommu­nistisch en hen te­genover het kapita­lisme stellen, na diep adem te hebben ge­haald, toe dat het 'natuurlijk geen echt kommunis­me is, dat het niets te maken heeft met het kommunisme dat Marx voor ogen had'. Die tegen­stel­ling draagt een ge­vaar in zich voor de bourgeoi­sie, en daarom moet de bourgeoisie het in de kiem smo­ren voordat het tot verdere ophelde­ring leidt.

Daartoe bestaan verschillende midde­len. Voor de meer politiek bewuste ele­menten biedt het verfijn­der 'mar­xis­ti­sche' alternatieven aan zoals het trotskisme dat gespeciali­seerd is in het hekelen van de 'kon­tra-revolutio­naire rol van het stalinis­me' ‑ alleen om terzelfdertijd te bewe­ren dat er nog steeds 'arbeiders­ver­wor­venhe­den' in de stalinisti­sche regimes ver­dedigd moeten worden, zoals staats­eigen­dom over de produk­tie­­midde­len, dat om de een of andere bizarre reden zou bete­ke­nen dat die regimes zich bevinden in een 'over­gang' naar het èchte kom­munis­me. Anders gezegd, dezelf­de leu­gen van de vereenzelviging van sta­linisme met kommunis­me, maar dan in een 'revo­lutio­naire' verpak­king.

Toch leven we in een wereld waarin de meerderheid van de arbei­ders wei­nig of niets met politiek van doen wil hebben (in niet geringe mate zelf een gevolg van de stalinis­ti­sche nacht­mer­rie, die tientallen jaren diende om de arbeiders een afkeer te geven van ie­de­re politieke aktiviteit). De burger­lijke ideologie heeft, als het haar gro­te leugen over het stali­nisme wil schra­gen, iets op grotere schaal no­dig, minder openlijk poli­tiek dan het trotskisme of zijn vari­an­ten. Wat het vooral biedt is een vriendelijke ge­meen­plaats waarop het kan vertrou­wen om zelfs en vooral degenen vast te pinnen voor wie het duidelijk is dat stalinisme géén kom­mu­nisme is : we be­doelen het einde­loos herhaalde re­frein : «het is een mooie gedachte, maar dat werkt nooit».

Het eerste doel van de serie arti­kels die hier be­gint is opnieuw te bevesti­gen dat het kommunisme geen mooie ge­­dach­te is. Marx stelde : «Het kom­munisme is voor ons geen toe­stand die tot stand gebracht moet worden, geen ideaal waarnaar de werkelijk­heid zich moet richten. Kom­mu­nisme noe­men wij de werke­lij­ke bewe­ging die de huidige toestand opheft. De voor­waarden voor deze beweging vloei­en voort uit de thans bestaande vooron­derstel­lingen» (2).

Meer dan twintig jaar later bracht Marx dezelfde gedachte onder woor­den in zijn bespiegelingen over de Commune van Parijs : «De arbei­ders­klasse eiste geen wonde­ren van de Com­mune. Zij behoeft geen kant-en-kla­re utopie­n bij volksbesluit in te voe­ren. Zij weet dat zij, om haar ei­gen bevrijding tot stand te brengen en daarmee die hogere levensvorm die de huidige maatschappij door haar ei­gen ekonomische ontwikkeling on­weer­staanbaar tegemoet gaat ‑ dat zij, de arbeidersklasse, een langduri­ge strijd, een hele reeks van histori­sche processen moet doormaken, waar­door de mensen evenals de toe­stan­den volkomen zullen worden ver­an­derd. Zij behoeft geen andere idea­len te verwezenlijken dan het bevrij­den van de elementen van de nieuwe maat­schap­pij, waarvan de ineenstor­ten­de burgerlijke maatschap­pij reeds zwan­ger is.» (3)

Tegenover het idee dat het kom­mu­nis­me slechts een 'afgeronde uto­pie' is, uitgevonden door Marx en andere 'goedwillende gekken', legde het marxisme er de nadruk op dat het kom­munisme al besloten ligt in de hui­dige maat­schappij. Vlak voor het bo­venstaande citaat uit de 'Duitse ideologie' maakte Marx duidelijk waar­uit de «be­staande vooron­derstel­lingen» voor de kommunistische revo­lutie bestaan :

· de ontwikkeling van de produktie­krachten die het kapitalis­me zelf voortbrengt, en zonder dewelke er geen overvloed kan bestaan, geen al­ge­mene bevrediging van menselijke be­hoeften, zonder dewelke, anders ge­zegd, «alleen het gebrek, de ar­moe­de algemeen zou zijn en met de ar­moede ook de strijd om het aller­noodzakelijk­ste opnieuw zou begin­nen en heel de oude misère zich onver­mij­delijk van voren af aan zou moeten herha­len» (4) ;

· het bestaan van een wereldmarkt op deze ontwikke­lings­grondslag, zonder de­welke «het kommunisme slechts als lo­kaal verschijnsel zou kunnen be­staan», terwijl het «kom­mu­nisme em­pi­risch slechts mogelijk is wanneer het ineens en gelijktijdig tot stand wordt gebracht door de heer­sende vol­keren, en dat veronder­stelt de uni­versele ontwikkeling van de pro­duktie­krach­ten en het met het kommu­nisme sa­menhan­gende wereld­verkeer» (5) ;

· het bestaan van een grote klasse zon­der eigendom, het proletariaat, die deze wereldmarkt tegemoet treedt als een onverdraaglijke, aan haar vreem­de macht ;

· de groeiende tegenstelling tussen het vermogen van het kapitalistisch sys­teem om rijkdom voort te brengen en de armoede die het proletariaat on­dergaat.

In de aangehaalde passage uit 'De bur­geroorlog in Frankrijk' waar­schuw­de Marx tegen iets dat nu meer dan ooit ge­wicht heeft : het proletari­aat be­hoeft slechts de vermo­gens te be­vrij­den die al besloten liggen in de «oude ineenstortende burgerlijke maat­schap­pij». Zoals we verderop nog zullen ont­wik­kelen wordt het kommu­nisme hier blootge­legd als mogelijk­heid en als nood­zaak. Het is een mogelijk­heid omdat het kapitalis­me het pro­duk­tievermo­gen heeft gescha­pen dat de materiële behoeften van de mens­heid kan bevredi­gen ; en tevens de so­ciale macht, het proletari­aat, die een onmid­dellijk en 'ego­stisch' be­lang heeft bij het omver­werpen van het kapitalisme en het scheppen van het kommunisme. Het is een nood­zaak omdat de produktie­krachten zich vanaf een zeker ontwik­kelingsniveau té­gen de kapita­listische verhoudin­gen ke­ren waarbinnen ze daar­voor tot ont­wik­ke­ling en bloei kwa­men. Daar­na wordt een tijdperk van ram­pen geo­pend dat het bestaan zelf van de maat­schappij en zelfs van de mens­heid bedreigt.

In 1871 verklaarde Marx voorba­rig dat de burgerlijke maatschappij ineen­stortte. Nu daarentegen, in de laatste fasen van het kapitalisme in verval, zien we de in­een­storting overal om ons heen en de noodzaak voor een kom­munisti­sche re­volu­tie was nooit groter.

Het kommunisme vóór­dat het proletariaat be­stond

Het kommunisme is de werkelijke be­weging, en de werkelij­ke bewe­ging is de beweging van het proleta­riaat. En dat is een beweging die begint met de ver­dediging van mate­riële belan­gen te­gen de inbreuken daarop door het ka­pitaal, maar die ertoe wordt gedre­ven de grondbegin­selen van de bur­ger­­lijke maatschappij ter diskussie te stel­len en die uitein­delijk te lijf te gaan. Een beweging die zich door haar eigen praktijk van zichzelf be­wust wordt gaat in de richting van haar doelen door voort­durende zelf­kri­tiek. Het kommunis­me is daarmee 'we­tenschappelijk' (Engels) ; het is een 'kritisch kom­munisme' (Labrio­la). Het hoofddoel van deze artikels zal er juist in be­staan aan te tonen dat voor het prole­tariaat het kommu­nisme geen afge­rond utopia is, geen statisch idee ; maar een zich ontwik­kelend, groei­end denkbeeld dat gelei­de­lijk vol­wassener en wijzer wordt met de ont­wikkeling van de produk­tiekrach­ten en de subjektieve rijping van het proleta­riaat door zijn opeen­gehoopte his­torische ervaring. Daar­om zullen we onderzoeken hoe het begrip van het kommunisme en van de middelen om het te bereiken aan diepte en hel­der­heid wonnen door het werk van Marx en Engels, door de bijdragen van de linkerzijde van de sociaal-de­mokratie, door de overden­kingen over de zege en de mislukking van de Okto­berrevolutie door de links­kom­munisti­sche frakties, enz. Toch is het kommunisme als denkbeeld ouder dan het proletari­aat. Volgens Marx kun­nen we zelf stellen dat «de hele histo­rische beweging een ont­wik­kelings­daad» richting kommu­nisme is. Om dui­delijk te maken dat het kommunis­me meer is dan louter een ideaal is het nodig aan te tonen dat het kom­munisme voortkomt uit een proletari­sche beweging en daar­mee al aan Marx voorafging. Maar om te begrij­pen wat specifiek is voor het 'moder­ne', proletarische kommu­nis­me, is het evenzo noodzakelijk om het te verge­lij­ken met, en te beoorde­len tegen­over de vormen van kom­mu­nisme die aan het proletariaat vooraf­gingen. En net zo goed moet het vergeleken wor­den met de eerste, onrijpe vormen van het proletarisch kommunisme zelf, dat een overgangs­proces mar­keerde tussen het voor-proletarische kom­munisme en zijn moderne, weten­schap­pelijke vorm. Zoals Labriola zei : «Het kritische kommunisme wei­gerde nooit, en weigert nog steeds niet, om de veelheid van rijke ideolo­gische, ethische, psychologische en pedago­gi­sche inge­vingen te verwelko­men zoals die kunnen voortvloeien uit het ken­nisne­men en de studie van alle moge­lijke vormen van kommunis­me, van­af Phales de Chalcedoniër tot aan Ca­bet. Nog belang­rijker : juist door de studie en kennis van deze vormen wordt het bewustzijn ontwikkeld en vast­gelegd over de scheiding tussen het wetenschappelijk socialisme en al het andere. (6)

De klassenmaatschap­pij : een voorbijgaande periode in de menselijke geschiedenis

Volgens het 'gezond verstand' kan het kommunisme nooit verwezenlijkt wor­den omdat het tegen de 'mense­lij­ke natuur' zou ingaan. Wedijver, heb­zucht, de behoefte anderen te over­treffen, het verlangen rijkdom op te sta­pelen, de noodzaak van een staat, al die dingen, zo wordt ons verteld, zijn eigen aan de menselijke aard, net zo fundamenteel als voedsel of seksu­ele bevrediging. Er is maar weinig ken­nis van de menselijke geschiedenis nodig om deze opvat­ting over de men­selijke aard te ver­werpen.

Voor het overgrote deel van haar ge­schiedenis, hon­derd­duizenden of zelfs wellicht miljoenen jaren, leefde de mensheid in een klassenloze maat­schap­pij, die bestond uit gemeen­schap­pen waarin de elementaire rijk­dom gedeeld werd zonder tussen­komst van ruil of geld ; het was een samenleving die niet werd georgani­seerd door koningen, priesters, adel of een staatsapparaat, maar door de stamraad. Marxisten noemen deze sa­men­leving het primitieve kommu­nis­me.

Het begrip 'primitief kommunis­me' brengt de bourgeoi­sie en haar ideolo­gie in verlegenheid, en daarom doet ze er al­les aan om het bestaan ervan te ontkennen of te baga­tel­li­se­ren. De marxistische opvatting over de primi­tieve samenle­ving werd aanzienlijk be­ïnvloed door het werk van Lewis Hen­ry Morgan over de Irokezen en an­dere 'ameri­kaans-indiaanse' stam­men. Dat wetende, smalen de moder­ne akademische antropologen over Mor­gans werk bij de minste ontdek­king van een feitelij­ke onjuistheid in zijn ondervin­dingen, bij deze of gene tweederangs vergis­sing, en daarmee zet­ten ze z'n hele bijdrage op de hel­ling. Ofwel koeste­ren ze zich in het kleinzieligste empi­risme door te ont­kennen dat het hoe dan ook moge­lijk is iets aan de weet te komen over de mense­lijke voorgeschiedenis door over­levende primitieve volkeren te be­studeren. Tenslotte wijzen ze op de talrijke en uiteenlopende tekortko­min­gen van primitieve samenlevin­gen om een open deur in te trappen : het idee dat deze maatschappijen geen 'pa­radijs' vormden zonder lijden of ver­vreem­ding.

Maar het marxisme verheerlijkt deze sa­menlevingen he­le­maal niet. Het is zich ervan bewust dat ze het onver­mij­­delijk resultaat waren niet van de een of andere aangeboren menselijke goed­heid, maar van de geringe ont­wik­keling van de produk­tiekrachten, die de eerste menselijke gemeen­schap­pen ertoe dreven een 'kommu­nis­tische' vorm aan te nemen, enkel en alleen al om te overleven. De toe­igening van de meerarbeid door een bijzonder deel van de sa­menle­ving zou zonder meer het ver­dwijnen be­te­kenen van het overige deel. In die om­standigheden was het onmogelijk om voldoende overschot voort te bren­gen om het bestaan van een be­voor­deelde klasse te onderhou­den. Het marxisme is zich ervan bewust dat dit kommunisme uiteinde­lijk iets heel beperkts was dat het niet moge­lijk maakte dat het menselijke indivi­du volledig opbloeide. Engels, in zijn oor­spron­kelijke werk 'De oor­sprong van het gezin, van de partiku­liere eigendom en van de staat', had het over «persoonlijke waardigheid, rechtschapenheid, vastheid van ka­rak­ter­sterkte en moed» (7). Maar hij liet daar onmiddellijk op volgen dat in de­ze ge­meenschappen voor de mens de stam de grens bleef «zowel tegen­over buitenstaan­ders als ten opzich­te van zichzelf : de stam, de gens en hun in­stellin­gen waren heilig en onaan­tast­baar, vormden een door de natuur ge­geven hogere macht, waaraan de en­keling in voe­len, denken en hande­len onvoor­waardelijk on­derwor­pen bleef. Hoezeer de mensen uit dat tijd­perk ons ook impone­ren, ze onder­schei­den zich slechts weinig van el­kaar, ze hangen nog, zoals Marx zei, aan de navel­streng van de uit de na­tuur gegroeide gemeen­schap» (8).

Dit kommunisme van kleine groe­pen, vaak vijandig tegenover andere stam­men­groepen ; dit kommunisme waar­in de enkeling werd overheerst door de gemeenschap ; dit kommunis­me van schaarste verschilt volslagen van het ontwik­kelde kommunisme van de toe­komst, dat de vereni­ging van de men­selijke soort betekent, de weder­zijd­se verwezenlijking van de enke­ling en van de samenleving, en een kom­­munisme van overvloed. Daar­om heeft het marxisme niets gemeen met de verschillende 'primitieve' ideolo­gie­ën die de archaïsche om­standighe­den van de mens verheerlij­ken en nos­tal­gisch smachten om daarnaar te­rug te keren (9).

Toch geeft juist het feit dat deze ge­meenschappen beston­den, en dat ze be­stonden als gevolg van een materi­le noodzaak, verder bewijs dat het kommunisme noch enkel een 'mooi idee' is, noch iets 'dat toch niet werkt'. Dit punt werd nogmaals on­der­streept door Rosa Luxemburg in haar 'Inlei­ding tot de politieke ekono­mie' : «Daarmee had Morgan echter nieu­we en machtige steun voor het we­ten­schappelijke socialisme aange­dra­gen. Terwijl Marx en Engels door de ekonomische analyse van het ka­pi­ta­­lis­me de onvermijdelijke historische overgang van de maat­schap­pij tot de kom­munistische wereldekonomie voor de na­bije toe­komst bewezen en daar­mee de socialistische doel­stel­lin­gen een stevige wetenschappelijke basis ga­ven, heeft Mor­gan in ze­kere zin de he­le geweldige gevel voor het werk van Marx en Engels gebouwd toen hij be­wees, dat de kommunis­tisch-de­mo­kra­tische maatschappij, hoewel ook in andere, meer pri­mi­tie­ve vor­men, het hele lange verleden van de mense­lij­­ke kul­tuur­geschiedenis van voor de hui­dige bescha­ving omvat. De re­vo­lu­tionaire doelstellingen voor de toe­komst staken daar­mee de hand uit naar de edele overlevering uit het grijze ver­le­den, de kring van de ken­nis sloot harmo­nisch tezamen, en van­uit dit perspektief gezien kwam de hui­dige wereld van klas­seheerschap­pij en van uitbuiting, die dat hele hebben en houden van de kultuur als het hoog­ste doel van de we­reldge­schiede­nis probeerde voor te stellen, tevoor­schijn als louter een nie­tige, voorbij­gaande etappe in de grote kultuur­op­mars van de mens­heid.» (10)

Het kommunisme als droom van de onder­drukten

Het primitieve kommunisme was niet sta­tisch. Het ontwik­kelde zich via ver­schillende stadia om uiteindelijk, ge­konfronteerd met onoplosbare te­gen­stellingen, te worden ontbon­den en de eerste klassenmaatschappijen voort te brengen. Maar de onrecht­vaardigheid van de klassenmaatschap­pij bracht op zijn beurt mythen en fi­lo­sofieën voort die een min of meer be­wust verlangen tot uitdrukking brachten om een eind te maken aan klas­sentegenstellingen en privé eigen­dom. Klassieke mytho­logie­schrijvers als Hesiodes en Ovi­dius verhaalden uit­voerig de mythe van de Gouden Eeuw toen er geen verschil bestond tus­sen 'mijn' en 'dijn' ; som­mige van de latere griek­se filosofen vonden vol­maakte maat­schappijen uit waarin alle dingen gemeenschappelijk bezit wa­ren. In deze overpeinzingen werd de niet zover teruggaande herin­ne­ring aan de werkelijke stamgemeen­schap ver­smolten met veel oudere mythen over de verdrijving van de mens uit het oerparadijs.

Toch vinden kommunistische ideeën meer ingang, raken ze meer ver­spreid, en geven ze aanleiding tot daad­wer­kelijke pogingen om ze in prak­tijk om te zetten, tijdens sociale kri­sissen en massale revoltes tegen het bestaande klassen­stelsel. In de grote Spartakus-opstand tegen het in verval rakende Romein­se Rijk deden de rebel­lerende slaven enkele wanho­pi­­ge en geen lang leven beschoren po­gin­­gen om gemeenschap­pen te vor­men die gebaseerd waren op broeder­schap en gelijkheid.

Maar het grote voor­beeld van de 'kommunisti­sche' trend uit dat tijd­perk werd gevormd door het christen­dom, dat, zoals En­gels en Luxemburg duidelijk maak­ten, voor­dat het door het in verval ra­kende Romeinse Rijk werd aan­vaard en daarna de officiële ideologie werd van de opkomende feodale orde, be­gon als een opstand van slaven en an­de­re door het ro­meins systeem ver­plet­­terde klassen. De vroegste christe­lijke gemeen­schap­pen preekten uni­ver­sele mense­lijke broederschap en pro­beer­den een vergaand kom­munis­me van gemeen­schappelijk bezit in te stellen. Zoals Rosa Luxemburg echter ar­­gumen­teerde in haar tekst 'Het so­cia­­lisme en de kerken' was dit pre­cies de beper­king van het christe­lijk kom­mu­­nis­me : het was niet ge­richt op de re­voluti­onaire onteige­ning van de heer­sende klasse en de ver­maat­schap­pe­lijking van de produk­tie zoals het moderne kommu­nisme. Het ver­de­dig­de slechts dat de rijken lief­dadig moesten zijn en hun goede­ren met de ar­men moesten delen ; het was een dok­trine van sociaal pacifis­me en klassensamen­werking die gemakke­lijk kon worden aangepast aan de behoef­ten van de heersende klasse. De on­rijpheid van deze visie op het kom­munisme was een gevolg van de on­rijp­heid van de produktie­krachten. Dat is zowel waar voor de pro­duktie­ka­pa­citeit van dat moment, want in een maatschappij die sterft aan een on­derproduktie­krisis kunnen de rebel­len niet beter voorhebben dan de ar­moede te delen ; als voor de aard van de uitgebuite en onderdruk­te klassen die de oor­spronkelijke motor vorm­den achter de christelijke revol­te. Het wa­ren klassen zonder gemeen­schappe­lij­ke doelen of histo­risch vooruitzicht.

«Er bestond absoluut geen gemeen­schap­pelijke weg naar emancipatie voor al deze elementen. Voor allen on­der hen lag het paradijs verloren ach­ter hen ; voor de geruïneerde vrije man­nen was het de voormalige polis, te­gelijkertijd stad en staat waar hun voorvaders de vrije bur­gers van ge­weest waren ; voor de tot slaaf ge­maakte oorlogsgevangenen was het de tijd toen ze nog vrij wa­ren ; voor de kleine boeren was het het afge­schaft so­ciaal systeem van de gens en het ge­meenschappelijk grondbezit.» (11).

Zo verwijst Engels naar het wezen­lijk achter­uitkijkende, nostalgische van de christe­lijke revolte. Het is waar dat het christendom, in konti­nuïteit met de hebreeuwse religie, een stap voor­uit betekende ten op­zichte van de ver­schillende heidense mytho­logieën voor­zo­ver het een breuk belichaamde met de oude cyklische opvat­tingen over de tijd en beweerde dat de mens­heid was be­trok­ken in een vooruit­gaand, histo­risch drama. Maar de in­ge­bak­ken beperkingen van de klas­sen ach­ter de opstand zorgden ervoor dat de­ze geschie­denis nog steeds werd ge­zien in gemystificeerde, messiaanse ter­men, en de toekomstige redding die het beloofde was een Escha­ton, een absoluut en definitief einde voor­bij de grenzen van deze wereld.

In het algemeen kan hetzelfde wor­den ge­zegd over de talrijke boe­ren­opstan­den tegen het feodalisme, hoewel de vu­rige lollardische predi­ker John Ball, een van de leiders van de grote boerenopstand in Engeland in 1381, ge­zegd zou hebben dat «de dingen in Engeland niet goed kunnen gaan voor­dat alles gemeenschappe­lijk ei­gendom is geworden; als er slaven noch heren zijn...» : dergelij­ke eisen brengen ons een stap verder dan een plat eigendoms-kommunis­me, en tot een visie waarin alle sociale rijkdom ge­meenschappelijk bezit wordt (dit kan heel goed zijn omdat de Lollards al voorlo­pers waren van latere bewe­gin­gen die kenmerkend waren tijdens de op­komst van het kapitalisme). Maar in het alge­meen leden de boe­ren­op­stan­den onder dezelfde wezenlij­ke beper­kingen als de slavenopstan­den. Het beroemde motto van de op­stand uit 1381 : «When Adam del­ved and Eve span, who was then the gen­tle­man ?» (Toen Adam ploegde en Eva spon, wie was toen de edel­man ?), had een geweldig poëtische uitstra­ling, maar het bracht ook de beper­kingen tot uitdruk­king van het boe­renkommu­nisme dat net als de vroeg-christelij­ke opstand ertoe ver­oordeeld was terug te kijken op een idyllisch verle­den, op Eden, op de eer­ste christe­nen, op de «ware engel­se vrijheid van vóór het juk van de Noor­man­nen» (12)... En, als het wel vooruit­keek, dan was het door de ogen van de eerste christenen naar een apoka­lyptisch duizendjarig rijk dat door Christus zou worden inge­steld als hij op aarde terugkeer­de. De boeren waren niet de revoluti­onaire klasse van de feodale maat­schappij, zelfs wanneer hun opstan­den ertoe kon­den bijdragen dat de grond­slagen van de feodale orde aan het wankelen raak­ten en daarmee de weg vrij werd ge­maakt voor de op­komst van het ka­pi­talisme. En omdat ze zelf geen op­los­sing hadden voor de reor­ganisa­tie van de maatschappij, konden ze het heil alleen zien als iets dat van bui­ten­af kwam ; van Jezus ; van de 'Goe­de Koningen' die misleid wer­den door slechte raadgevers ; van volks­helden zoals Robin Hood.

De eerste bewegingen van het proleta­riaat

«Vanaf haar ontstaan was de bour­geoisie belast met haar eigen tegen­stelling : kapitalisten kunnen niet bestaan zonder loonarbeiders, en naar­mate de middeleeuwse gildebur­ger zich tot moderne bourgeois ont­wik­kelde, ontwikkelden zich ook de gil­degezel en de niet tot een gilde be­ho­rende daglo­ner tot proletariër. En ook al mocht de bourgeoisie er in het al­gemeen aanspraak op maken, dat zij in de strijd tegen de adel tege­lij­kertijd de belangen van de verschil­len­de arbeiden­de klassen van die tijd ver­tegenwoordigde, toch braken bij ie­dere grote burgerlijke beweging zelf­standige bewegingen uit van die klas­se, die de min of meer ontwikkel­de voorloop­ster was van het moderne pro­letariaat. In de tijd van duitse re­for­matie en de duitse boerenoorlog bij­voorbeeld de Wederdopers en Tho­mas Münzer ; de Levellers in de grote en­gelse revolutie ; Babeuf in de grote fran­se revolu­tie» (13).

Münzer en het Koninkrijk Gods

In 'De boerenoorlog in Duitsland' ont­wik­kelt Engels zijn stelling over Mün­zer en de anabaptisten (weder­do­pers). Volgens hem vertegenwoor­dig­den zij een in de kiem proleta­ri­sche stroming binnen een veel ek­lek­ti­scher 'plebeïsche boeren' bewe­ging. De anabaptisten vormden nog steeds een christelijke sekte, maar een ui­terst ket­terse, en de 'theologi­sche' leerstel­lin­gen van Münzer koersten gevaar­lijk dicht naar een vorm van athe­s­me, in samenhang met eerdere mys­tie­ke trends in Duitsland en elders (bij­voorbeeld Meister Eck­hart).

Op so­ciaal en politiek vlak, «bena­derde zijn politiek program­ma het kommu­nis­me en zelfs aan de voor­avond van de Februarirevolutie ont­brak het meer dan één van de huidige kommu­nisti­sche sekten aan een theo­re­tisch arti­kel zo begrij­pelijk als dat van Münzer in de zestien­de eeuw. Dit program­ma, min­der een samenvatting van de ple­beïsche eisen van het mo­ment dan een visionaire vooruitblik op de voor­waar­den voor de bevrijding van de pro­letarische elementen die zich nog maar juist begonnen te ont­wikkelen tus­sen de plebeërs - dit programma eis­te de onmiddellijke vestiging van het Gods­rijk, het beloof­de duizendja­rig rijk, door de kerk te herstellen in zijn oorspron­kelijke toestand en door alle instellingen op te heffen die in strijd waren met deze zogenaamde vroeg-christelijke, maar in werkelijk­heid volsla­gen nieuwe kerk. Onder het koninkrijk Gods verstond Münzer een maatschappij waarin geen klasse­ver­schillen zouden bestaan noch pri­vé-eigen­dom of staatsgezag onaf­han­ke­­lijk van en buiten de leden van de maatschap­pij om.

Alle be­staande au­to­riteiten, voorzover zij weigerden zich aan de revolutie te onderwerpen en er aan deel te ne­men, moesten wor­den om­vergewor­pen, al het werk en alle eigendom moesten gemeen­schap­pelijk worden gedeeld en volko­men gelijk­heid moest worden inge­voerd. Er moest een bond worden op­ge­richt om dit te bereiken, niet alleen in heel Duitsland, maar in heel de chris­telij­ke wereld.» (14).

Het is onnodig te zeggen dat, omdat dit pas het och­tend­gloren van de bur­gerlijke maatschappij was, de materi­le voorwaarden voor een dergelijk ra­dikale omvorming volko­men ont­bra­ken. Subjektief kwam dit tot uiting in de greep die de messia­nis­tisch-re­li­gieuze opvatting nog steeds had op de ideologie van deze bewe­ging. Aan de objektieve kant ver­wrong de on­weer­staanbare op­komst van de heer­schap­pij van het kapitaal al de radika­le kommunisti­sche eisen in praktische voorstellen voor de ontwikkeling van de burger­lij­ke maatschappij.

Dit werd zonder twij­fel aangetoond toen de partij van Münzer de macht kreeg toe­geworpen in Mühl­hausen in maart 1525 : «De plaats van Münzer aan het hoofd van de 'eeuwige raad' van Mühl­hau­sen was inderdaad nog veel hachelij­ker dan die van enig moder­n re­vo­lutio­nair afgevaardigde. Niet alleen was de beweging van zijn tijd niet rijp, maar het hele tijdperk was dat niet voor de ideeën waarvan hij­zelf maar een flauwe notie had. De klasse die hij vertegenwoor­digde be­vond zich pas in zijn geboortewee­n. Zij was nog niet in staat het leider­schap te nemen over de maat­schappij en die om te vormen. De sociale ver­ande­rin­gen die deze gril opwekte von­den weinig grond in de toen be­staan­de voor­waarden. Boven­dien maakten de­ze voorwaarden de weg vrij voor een sociaal systeem dat totaal tegen­ge­steld was aan alle bedoe­lingen.

Niet­temin was hij gebon­den aan zijn vroegere preken over christelijke ge­lijkheid en evangelische eigen­doms­ge­meenschap, en hij was gedwongen om op z'n minst te probe­ren dat te berei­ken. Gemeenschappe­lijk eigen­dom, al­gemeen en gelijk werk, en de ophef­fing van alle rech­ten om autori­teit uit te oefenen wer­den afgekon­digd.

Maar in feite bleef Mühlhausen een republi­keins stad­staatje met een enigszins ge­de­mokrati­seerde grond­wet, een senaat ge­kozen met alge­meen kies­recht en ge­kontro­leerd door een forum, en met een in der haast ge­mproviseerd stel­sel van armen­hulp. De sociale op­stand die de protestant­se burgerlij­ke tijdgenoten zoveel angst aanjoeg kwam nooit verder dan een zwakke, on­bewuste en voorbarige poging om de burger­lijke maatschap­pij van een la­ter tijdperk tot stand te bren­gen» (15).

Winstanley en het ware Gemene­best

De grondleggers van het marxisme wa­ren minder goed bekend met de en­gelse burgerlijke revolutie dan met de duitse reformatie of de franse re­vo­lutie. Dat is jammer omdat, zoals ge­schiedschrijvers als Christop­her Hill aantoon­den, deze revolutie tot een enorme uitbarsting van krea­tief denken aanleiding gaf, tot een duize­lingwekkende massa van onver­saagde ra­dikale partijen, sekten en bewegin­gen. De Levellers waarnaar Engels ver­wijst waren veeleer een hetero­gene beweging dan een formele partij. De gematigde vleugel ervan bestond slechts uit radikale demokra­ten die hartstoch­te­lijk het recht van elk indi­vidu opeisten om over zijn eigen­dom te beschikken. Maar ge­zien de diepte van de sociale mobili­satie die de bur­gerlijke revolutie vooruit­stuwde, gaf zij onvermijdelijk geboor­te aan een lin­kervleugel die zich steeds meer be­zighield met de behoef­ten van de be­zitsloze massa's en die een duide­lijk kommunis­tisch karakter aannam. Die vleugel werd verte­genwoor­digd door de 'Ware Level­lers' of Diggers, en hun meest kohe­rente woordvoerder was Gerrard Winstanley.

In de geschriften van Winstanley, voor­al in zijn latere werk, wordt veel dui­delijker afstand genomen van de re­li­gieus-messianistische opvattingen dan Münzer ooit had kunnen doen.

Zijn belangrijkste werk, 'Platform van de Vrijheidswet', vertegenwoor­digt, zo­als de titel al laat zien, een defini­tieve overgang naar het terrein van de ekspliciet politieke redevoe­ring : de overblijvende verwijzingen naar de bij­bel, met name naar de mythe van de zondeval, zijn in we­zen allegorisch of symbolisch. Voor­al kon er voor Win­­stan­ley, in tegen­stelling tot de ge­ma­tigde Levellers, «geen universele vrij­heid bestaan voordat deze univer­se­le gemeen­schap is geves­tigd» (16) : po­litiek-grondwet­telijke rechten die de be­staande eigendoms­verhoudingen on­ge­moeid lieten waren bedrog. En zo werkt hij tot in detail zijn visie uit op het ware Gemenebest waarin alle loon­arbeid en kopen en ver­kopen zijn op­gehe­ven, waarin op­voeding en we­ten­schap worden bevor­derd ten koste van religieus obskuran­tisme en een staatskerk, en waarin de funktie van de staat is terugge­bracht tot een abso­luut mini­mum. Hij keek zelfs vooruit naar de tijd waarin de hele «aarde op­nieuw een gemene schat­ka­mer wordt zo­als het hoort (...) dan zal deze on­min tussen alle landen ophouden te be­staan, en geen enkele zal het wagen te proberen anderen te overheersen» om­dat «pleiten voor eigendom en ei­gen­belang het volk van een land en de hele wereld in partijen verdeelt wat de oorzaak is van alle oorlogen en bloedbaden en de ge­schillen over­al» (17).

Toch blijft wat Engels over Münzer zei onverkort waar voor Winstanley : de nieuwe maatschappij die uit deze gro­te revolutie voortkomt was niet de 'universele gemeen­schap', maar de maat­schappij van het kapita­lisme.

De visie van Winstan­ley vorm­de een stap vooruit in de richting van het 'moder­ne' kommunisme, maar het bleef vol­sla­gen utopisch. Dit kwam vooral tot uiting in het onvermogen van de Wa­re Levellers om te zien hoe de grote omvorming tot stand kon wor­den ge­bracht.

De beweging van de Dig­gers die tijdens de burger­oor­log ontstond beperkte zichzelf tot pogin­gen van kleine bendes van armen en landloze men­sen om onge­bruikt en gemeen­schap­pelijk land in kultuur te bren­gen. De ge­meenschap­pen van de Dig­gers dienden als een geweldloos voor­beeld voor alle armen en van hun land verjoegen, maar ze werden snel verspreid door de crom­welliaanse or­de en hun hori­zon ging hoe dan ook niet verder dan de alou­de verde­diging van vroegere gemeen­schaps­rechten.

Na de onder­drukking van deze bewe­ging, en van de Level­ler-stroming in het alge­meen, schreef Winstanley de 'Vrij­heids­wet' om de lessen uit de ne­der­laag te trekken. Maar het was een iro­nie zonder weer­ga dat dit werk, ter­wijl het 't hoogte­punt vorm­de van kom­munistische theorie van dat ogen­blik, werd opge­dragen aan niemand min­der dan Oliver Crom­well, die pas drie jaar daarvoor, in 1649, de op­stand van de Levellers bloedig had neer­geslagen om de burgerlijke eigen­dom en orde te beschermen. Toen hij geen samen­han­gende kracht meer zag die de revolu­tie van onderop tot stand kon bren­gen, werd Winstanley terug­ge­­bracht tot een vage hoop op een re­vo­lutie van bovenaf.

Babeuf en de Republiek der Gelij­ken

Een vergelijkbaar patroon verscheen tij­dens de grote franse revolutie : in het ebgetij van de beweging ontstond een ekstreme linkervleugel die z'n on­vrede uitte over de zuiver politieke vrijheden die zogenaamd waren opge­no­men in de nieuwe grondwet, omdat die vooral de vrijheid van het kapitaal be­gunstigden om de bezitslo­ze meer­der­heid uit te buiten. De 'babouvisti­sche' stroming bracht de inspanningen tot uiting van het opko­mend stedelij­k pro­letariaat dat zoveel offers had ge­bracht voor de burger­lijke revolutie en nu opkwam voor zijn eigen klasse­be­langen, en daar­mee onvermijdelijk uit­kwam bij de eis van het kommunis­me. In het 'Manifest van de Gelijken' kon­digde hij het vooruitzicht aan van een nieuwe en definitieve revolutie : «De Franse Revolu­tie is niet meer dan de voorloper van een andere, veel gro­tere en indrukwekkender revolutie, die de laatste zal zijn (...)».

Op theoretisch vlak waren de Gelij­ken een veel rijper uiting van de kom­munistische ingeving dan de Wa­re Level­lers van anderhalve eeuw daar­voor. Niet alleen waren ze nage­noeg volkomen vrij van de oude reli­gieuze terminologie, ook waren ze al op zoek naar een materialistische op­vatting van de geschiedenis als de ge­schiedenis van de klassen­strijd. Nog veel­betekenender erkenden ze de on­ver­mijdelijkheid van een gewa­pen­de op­stand tegen de macht van de heer­sen­de klasse : de 'Samenzwering van de Gelijken' van 1796 vormde de kon­kretisering van dit begrip. Zich beroepend op de ervaringen van de di­rekte demokratie zoals die ont­wik­keld was in de parijse afdelingen en de 'Commune' van 1793, beoog­den ze tevens een revolutionaire staat die het konventioneel parlementaris­me voor­bijstreefde door het beginsel van de terugroepbaarheid van geko­zen ambts­dragers.

Maar nogmaals moest de onrijp­heid van de materiële voorwaarden weer tot uitdrukking komen in de poli­tie­ke on­rijp­heid van de babouvistische 'par­tij'. Omdat het proleta­riaat van Parijs zich nog niet duidelijk had gemanifes­teerd als een van de 'sans culottes' (de stadsar­men in het alge­meen) on­der­­scheiden kracht, waren de ba­bou­vis­­ten er zelf niet helder over wie de re­volutionaire kracht kon zijn : het 'Ma­nifest van de Gelij­ken' was niet ge­richt aan het proleta­riaat, maar aan het 'volk van Frank­rijk'. Zonder eni­ge visie op de revo­lutionai­re kracht was het babou­visti­sch zicht op op­stand en revoluti­onaire leider­schap we­zenlijk elitair : een uitgele­zen groepje zou de macht grijpen ten gun­ste van de vormeloze massa's, en zou vervolgens aan de macht blijven tot­dat die massa's daadwerkelijk in staat waren zichzelf te regeren (dit soort van meningen bleef nog tiental­len ja­ren na de fran­se revolutie een hard­nekkig bestaan leiden binnen de ar­bei­dersbewe­ging, vooral in de blan­quisti­sche tendens die organisch, via de per­soon van Buonarro­ti, af­stamde van het babou­visme).

De onrijpheid van het babouvisme kwam niet alleen tot uiting in de mid­delen die het propageerde (die hoe dan ook uitliepen in de volslagen mis­lukking van de putsch van 1796), maar ook in de grofheid van zijn op­vat­tingen over de kommunistische maat­schappij.

In de 'Ekonomische en fi­lo­sofische manuskripten' kafferde Marx de erfgenamen van Babeuf uit voor hun «grove en ondoordachte kom­munis­me» dat «enkel het hoogte­punt vormt van deze afgunst en van deze gelijk­makerij naar beneden toe uitgaand van het vooropgestelde mi­ni­mum (...). Hoe weinig deze af­schaf­fing van de privé-eigendom een wer­ke­lijke toeëi­gening vormt wordt juist be­wezen door het abstrak­te voorbij­gaan aan de hele wereld van kultuur en bescha­ving, de terug­keer naar de on­natuur­lijke eenvoud van de arme en weinig vragende mens die er niet al­leen niet in is geslaagd de privé-ei­gendom te over­stijgen, maar die die nog niet eens bereikt heeft» (18). Marx ging zelfs zo ver te zeggen dat dit ru­we kommunisme in feite een voort­zet­ting van het kapita­lisme zou zijn : "De gemeenschap was enkel een ge­meen­schap van arbeid, en van gelijk­heid van lonen die uitbetaald moesten wor­den door het gemeen­schapskapi­taal ‑ de ge­meenschap als universele ka­pitalist." (19) Het was heel terecht dat Marx de erfge­namen van Babeuf aan­viel op hun achter­haalde opvattin­gen. Maar het oor­spronkelijk pro­bleem was van mate­riële aard. Aan het eind van de acht­tiende eeuw vorm­de Frankrijk nog steeds een over­we­gend agrari­sche maatschap­pij, en de kom­munis­ten konden zich toen niet ge­mak­kelijk een maatschappij van over­vloed voorstel­len. Daarom kon hun kommu­nisme enkel «asce­tisch, spar­taans, iedere levens­vreugde verwer­pend» (20) zijn, niet meer dan een «gelijkma­kerij naar beneden toe uit­gaand van het voorop­ge­stelde mini­mum ». Een andere ironie van de ge­schie­denis wilde dat de giganti­sche ont­beringen van de indus­tri­le revo­lu­tie nodig waren om de uitgebuite klas­se wakker te schud­den voor de mo­gelijk­heid van een maat­schappij waar­in zintuiglijk genot spartaan­se zelf­verloo­chening ver­vangt.

De uitvinders van Utopia

De teruggang van het groot revoluti­o­nair getij van de jaren negentig van de achttiende eeuw, het onvermogen van het proletariaat om als onafhan­ke­lijke politieke macht op te treden, be­te­kende niet dat het virus van het kom­munis­me was uitgeroeid. Het nam een nieuwe vorm aan, dat van de utopische socialisten. De utopis­ten, Saint-Simon, Fourier, Owen en ande­ren, waren veel minder op de opstand ge­richt, veel minder betrok­ken bij de re­volutionaire strijd van de massa's dan de babouvisten dat waren. Op het eer­ste gezicht kan dat een stap terug lijken. Zeker vormden zij een ken­mer­kend produkt van een periode van reaktie, en verte­gen­woordigden zij een vlucht uit de wereld van de poli­tieke strijd. Toch erkenden Marx en En­gels altijd dat ze bij de utopisten in het krijt ston­den, en ze eerden hen voor de be­langrijke bijdragen die ze le­verden boven het 'grove kommunis­me' van de Gelijken, vooral in hun kri­tieken van de kapitalistische be­scha­ving en hun uitwerking van een mo­gelijk kommunis­tisch alternatief : «De socialistische en kommunistische ge­schriften bestaan echter ook uit kri­tische elementen. Zij vallen alle grondslagen van de bestaande maat­schappij aan. Zij hebben dus uiterst kostbaar materiaal ter voorlichting van de arbeiders geleverd. Hun posi­tieve stellingen over de toekomstige maatschappij, bv. opheffing van de te­genstelling tussen stad en land, van het gezin, van de partikuliere winst, van de loonarbeid, het verkondigen van de maatschappelijke harmonie, de ver­andering van de staat in een een­vou­dig bestuursorgaan van de pro­duk­tie - al deze door hen verkon­digde stel­lingen drukken slechts het wegval­len van de klassentegenstelling uit, die zich nog maar pas begint te ont­wik­kelen, die zij nog slechts in haar eerste vormloze vaagheid ken­nen.» (21)

In 'De ontwikkeling van het socia­lisme van utopie tot wetenschap' treedt En­gels meer in detail over de speci­fieke bijdragen van de belang­rijkste utopi­sche denkers.

· Saint-Simon krijgt de eer voor zijn er­kenning dat de franse revolutie een klassenoorlog was en voor zijn voor­spelling dat de politiek geheel en al zou worden opgeslorpt door de eko­no­mie, waarmee de staat uiteinde­lijk zou worden opgehe­ven.

· Fourier wordt naar voren gehaald als een briljant kritikus en satirikus van de burgerlijke huichelarij, ellen­de en vervreem­ding, en wegens zijn mees­terlijk gebruik van de dialekti­sche methode om de belangrijkste fa­sen van de historische ontwikkeling bloot te leggen. We kunnen daaraan toe­voegen dat er bij Fourier een de­fi­ni­tieve breuk begint met het asce­tisch kommunisme van de Gelijken, vooral in zijn diepe betrokkenheid bij het ver­vangen van vervreemde arbeid door vreugdevolle, kreatieve aktivi­teit.

· Engels' korte biogra­fie van Owen is toegespitst op diens meer prakti­sche, angelsaksische zoektocht naar een alterna­tief voor de kapitalistische uitbui­ting, zowel in de 'ideale' ka­toen­fa­brieken in New Lanark als in zijn verscheidene eksperimenten met ko­öperatief en ge­meenschappelijk wo­nen. Maar Engels erkent eveneens de moed van Owen om weg te bre­ken uit zijn eigen klasse en zijn lot te verbin­den aan dat van het proleta­riaat ; zijn la­tere pogingen om één grote vakbond op te richten voor alle engel­se arbei­ders betekenden een stap voorbij de wel­willende liefda­digheid ten gunste van een deelname aan de eerste po­gin­gen van het prole­tariaat om zijn ei­gen klasse-identiteit en ‑organisatie te ontdekken.

Wat waar was voor de eerste bewe­gin­gen van het proletariaat geldt uit­eindelijk in gelijke mate voor de uto­pis­ten : de grofheid van hun theo­rieën was het resultaat van de grove kapita­listi­sche produktievoorwaarden waar­bin­­nen zij ontstonden. Ze waren niet in staat de sociale en ekonomi­sche te­genstellingen te zien die uit­ein­delijk zouden leiden tot de onder­gang van de kapitalistische uitbui­ting, ze kon­den zich slechts inbeel­den dat de ko­men­de, nieuwe maat­schappij het re­sul­taat zou zijn van plannen en uitvin­dingen die ze in hun eigen hersens uit­broedden.

Hun onvermo­gen het re­vo­lu­tionaire ver­mo­gen van de arbei­ders­klasse te zien, brengt mee dat «zij zich ver boven deze klassente­genstel­ling verhe­ven wanen. Zij willen de le­venspositie van alle leden der maat­schappij, ook van de best gesitu­eer­den, verbeteren. Zij doen daarom voort­durend een beroep op de gehele maatschappij zonder onderscheid, ja bij voorkeur op de heersende klasse. Men behoeft immers hun systeem slechts te begrij­pen om het als het zo goed mogelijke plan van de zo goed mo­ge­lijke maat­schappij te erkennen. Zij verwerpen daarom alle politieke, met name alle revolutionaire aktie, zij willen hun doel langs vreedzame weg be­reiken en pogen door kleine, na­tuurlijk misluk­kende proefnemin­gen, door de macht van het voor­beeld voor het nieuwe maatschappe­lijke evange­lie een weg te banen.» (22)

Zo eindigden de utopisten niet alleen met het bouwen van luchtkaste­len, maar ze preekten ook klassensa­men­wer­­king en sociaal pacifisme. En wat be­grijpelijk was gezien de onrijp­heid van de objektieve voorwaarden in de eerste decennia van de negen­tiende eeuw, was niet langer vergeef­lijk toen 'Het kommunistisch manifest' werd ge­schreven. Op dat moment vormden de af­stammelingen van het utopisme een be­langrijk obstakel voor de ont­wikke­ling van het weten­schap­pelijk kom­mu­nisme belichaamd in de Marx-En­gels‑fraktie van de Bond der Kom­munisten.

In het volgende artikel van deze serie zullen we het ontstaan en de rijping van de marxistische visie op de kom­munistische maatschappij en de weg die daartoe leidt onderzoe­ken.

CDW

(uit International Review 68, jan. 92)