Ebola is niet louter een medisch probleem. Het is vooral een sociale kwestie, het product van een systeem dat alle technologische en wetenschappelijke mogelijkheden heeft om het lijden van de mensen in de wereld, veroorzaakt door epidemieën, tot een minimum te beperken, maar dit niet voor elkaar krijgt.

De mensheid beheerst de explosieve uitbraken van de meest besmettelijke epidemieën. In haar geschiedenis is de mensheid regelmatig geconfronteerd met de uitbraken van natuurlijke ziekten, die reusachtige delen van de wereldbevolking doodden. Maar de evolutie van kennis stelde de mensheid steeds meer in staat de middelen te vinden om hun verwoestende gevolgen en aantal gedode mensen te verminderen.

Waarschijnlijk was de eerste massale en wereldwijde pandemie de zogenaamde “Zwarte Dood”, welke in Europa haar hoogtepunt bereikte in de jaren 1346-1353. Het was één van de meest verwoestende epidemieën, die leidde tot de dood van een geschatte 30-60% van de totale Europese bevolking. Door het toepassen van quarantainemaatregelen slaagde de mensheid erin de verdere uitbreiding ervan te verhinderen. In de 19de eeuw, in1826, brak er een choleraepidemie uit, die ook Europa raakte en tienduizenden mensen in Groot-Brittannië besmette. Eerst was het idee dat het werd veroorzaakt door een directe blootstelling aan de resten van vuil en bederf. Maar gebruik makend van eenvoudige onderzoekmethodes toonde een klein aantal artsen aan dat een gebrek aan hygiëne in de watervoorziening de ziekte verspreidde, iets dat Friedrich Engels al duidelijk had aangetoond:

“….. ondanks de opwinding die (…) de cholera-epidemie bij de gezondheidspolitie verwekte (….)  is dit alles (….) bijna in precies dezelfde toestand als in 1831! (….)  niet slechts de kelders, maar zelfs de benedenverdiepingen van alle huizen in deze buurt vochtig zijn, maar ook omdat een aantal van deze kelders, die voorheen met aarde waren dichtgegooid, mettertijd weer zijn uitgegraven en weer worden bewoond. (…) In één kelder, omdat de bodem ervan beneden het peil van de rivier lag, steeg ononderbroken water op uit een met leem dichtgestopt gat in de vloer, zodat de bewoner, een handwever, iedere morgen zijn kelder uithozen en het water op straat lozen moest!”( De toestand van de arbeidersklasse in Engeland, Hoofdstuk 2, De grote steden)

In Hamburg, een van de snelst groeiende steden in Duitsland, woedde de cholera opnieuw tien weken, waardoor alle commerciële activiteiten en de handel tot een volledige stilstand kwamen. 8.600 mensen stierven. In het jaar 1892 hoopte Friedrich Engels dat “De herhaaldelijke bezoekingen van cholera (…) en andere epidemieën hebben de Britse bourgeoisie de dwingende noodzaak ingescherpt zijn steden gezond te maken.” (Voorwoord bij De toestand van de arbeidersklasse in Engeland, 1892). De wetenschap ontdekte uiteindelijk dat de cholera door een vervuilde watervoorziening en door de blootstelling aan de uitwerpselen van besmette personen werd overgebracht.

In de loop van de 19de eeuw bereikte de geneeskunde enorme doorbraken. De ontwikkeling van vaccins en, wat nog belangrijker is, de introductie van sanitaire maatregelen, gekoppeld aan een beter inzicht in besmettelijke ziekte (epidemiologie), zijn wapens van onschatbare waarde geweest in de strijd voor de gezondheid van de mensen. “De ergste in dit boek beschreven misstanden zijn thans opgeheven of althans minder opvallend gemaakt….” (Idem)

In de eerste helft van de 20ste eeuw ging de ontwikkeling van wetenschap verder, en boekte nog steeds een aanzienlijke vooruitgang. De ontdekking van antibiotica, de introductie van efficiënte geneesmiddelen en inenting tegen een stijgend aantal ziekten, betekende dat een aantal van hen verre van het aantal sterfgevallen als vóór de Tweede Wereldoorlog veroorzaakten. Aldus was de bourgeoisie er zestig jaar geleden van overtuigd dat de globale oorlog tegen besmettelijke ziekten in de wereld op weg was naar een overwinning.

Een nieuwe pandemie-uitbraak tijdens de vervalfase van het kapitalisme

Maar, de toename van de tegenstellingen van het kapitalistische systeem, het begin van zijn vervalperiode, de historische crisis van het burgerlijke systeem, hadden de voorwaarden geschapen voor de uitbraak van twee wereldoorlogen en een heel aantal lokale oorlogen. Dit moest wel een dramatische invloed op de volksgezondheid hebben. De Eerste Wereldoorlog in het bijzonder leidde tot de uitbraak van een nieuwe pandemie.

De oorlog had geleid tot een volledige verwoesting van grote gebieden van Europa, de verplaatsing van miljoenen mensen, de vernietiging van de productiemiddelen en woningen, het massale transport van legertroepen van en naar alle regio’s in wereld…. Met andere woorden: de ontketening van een reusachtige chaos en een belangrijke terugval van de hygiënische en sanitaire omstandigheden.

Een nieuwe vorm van griep - als gevolg van censuurregels in oorlogstijd de Spaanse griep genoemd - werd bijzonder besmettelijk in de herfst van 1918 in Frankrijk. Chinese arbeiders, die van noordelijk China naar Frankrijk waren verscheept, vlak achter de frontlinie in de meest afschuwelijke omstandigheden aan het werk gezet, reeds op de rand van de uithongeringsdood, besmetten de militairen in de loopgraven. De griep verspreidde zich al snel naar de VS en delen van Azië. Hij doodde een geschatte 50 miljoen mensen over de hele wereld, waardoor hij wordt gerangschikt als een van de dodelijkste epidemieën in de geschiedenis. De bourgeoisie heeft altijd ontkend of gebagatelliseerd dat er enig verband zou hebben bestaan tussen de omstandigheden die door de oorlog waren geschapen en het reusachtige aantal sterfgevallen veroorzaakt door de griep.

De verslechtering van de levensomstandigheden tijdens de ontbindingsperiode van het kapitalisme

De vooruitgang in medische wetenschap en gezondheidszorg, die vanaf het midden van de 19de eeuw was bereikt, is nooit uitgebreid naar en in de praktijk gebracht in alle landen van de wereld. In de zogenaamde “ontwikkelingslanden” bleef de toegang tot dergelijke verbeteringen voor de grote meerderheid van de arbeiders en de boeren geblokkeerd. En dit is sindsdien nooit veranderd. Toenemende alarmsignalen over besmettelijke ziekten in deze gebieden van de wereld werpt een schaduw van twijfel over de propaganda over de “rooskleurige toekomst” en de “goede gezondheid” van het huidige systeem.

De fase van de ontbinding, die aan het eind van de jaren '80 begint, veroorzaakt een geest van ‘ieder voor zich’, doet de sociale samenhang scheuren en leidt tot een steeds groter moreel bederf. De ontbinding wordt gemerkt door de tendens tot een volledige chaos in alle hoeken van de wereld. Het kapitalisme in ontbinding slaagt er niet in om de ziekten tegen te gaan, maar neigt er daarentegen zelfs toe hen te verergeren en op te wekken.

Voor het marxisme is er hier niets verrassend aan. Deze ziekten zijn uitdrukkingen van het feit dat het kapitalistische systeem compleet aan het verrotten is, vanwege de bestaande impasse tussen de twee belangrijke klassen in de bestaande maatschappij: de bourgeoisie en het proletariaat. Aangezien de arbeidersklasse niet in staat is haar revolutionair perspectief door te zetten, nemen de tegenspraken van kapitalisme in verval alleen maar toe.

Tegen de achtergrond van deze groeiende chaos en door de overeenkomstige verslechtering van de hygiënische omstandigheden, waren er aan begin van dit millennium:

• ongeveer 3.3 miljard mensen in de “ontwikkelingslanden“ die geen toegang hadden tot proper drinkwater;

• bijna 2.5 miljard mensen (meer dan één derde van de wereldbevolking), die geen toegang hadden tot fundamentele sanitaire voorzieningen.

• elk jaar 250 miljoen mensen ziek geworden door vervuild water, die in 5 tot 10 miljoen van de gevallen tot de dood leidde.

De opkomst van nieuwe besmettelijke ziekten en het opnieuw verschijnen van oude in verschillend regio’s van de wereld, waarvan men verondersteld was bevrijd te zijn, hebben een nieuwe gezondheidscrisis veroorzaakt, die alle tot dusver gerealiseerde verworvenheden dreigt te overweldigen. Ziekten die normaal gesproken altijd geografisch beperkt waren, treffen nu regio’s waarvan werd gedacht dat die veiliggesteld waren. Terwijl sommigen ziektes volledig zijn overwonnen, vechten anderen ziekten, zoals cholera en tuberculose, die altijd tot de grootste “natuurlijke” vijanden van de mensheid hebben behoord, zich met een hernieuwde hardnekkigheid een weg terug, waardoor jaarlijks miljoenen mensen sterven.

Het is de ontbinding van de maatschappij die duidelijk verantwoordelijk is voor een situatie op het vlak van de gezondheidszorg, die onbeheersbaar wordt. Neem bijvoorbeeld SARS, die een van laatste gevaarlijke pandemies was voor de uitbraak van Ebola. Van SARS wordt “verondersteld dat het overgeslagen is van de ene soort op de andere, in een straatarm gebied in het Zuidoosten van China, waar de mensen als het ware samenhokken met hun dieren onder omstandigheden die doen denken aan de Middeleeuwen. Deze [situatie] ligt aan de oorsprong van veel van de ernstigste griepepidemieën wereldwijd. Het ‘succes’ van de wereldmarkt ligt niet in het voorkomen van de totstandkoming van de ziektes, maar voorziet net de middelen voor hun verspreiding over de hele aardbol.” (‘SARS: Symptom of a decaying society’, World Revolution, publicatie van de IKS in Groot-Brittannië, Mei 2003).

De omstandigheden van de ontbinding in Afrika

“De neergang van het kapitalisme in militaristisch barbarendom komt het duidelijkste tot uiting in Afrika. In voortdurende conflicten, in de fragmentatie van kapitalistische staten, in de vervaging van de landsgrenzen, in de rol van clans en krijgsheren (...,) is het mogelijk om de fragmentatie en de chaos te zien die zich over dit continent uitbreiden, en die ons een idee geven van wat de ontbinding van het kapitalisme voor de hele mensheid in het verschiet heeft.” (‘The spread of war shows capitalism is at a dead-end, World Revolution, Mei 2013)

In de afgelopen decennia zijn, van de drie landen die het ergst worden getroffen door Ebola (Liberia, Sierra Leone, Guinea), twee verwoest door burgeroorlogen en etnische slachtpartijen. Tussen 1989 en 2003 werd de infrastructuur van Liberia vernietigd door twee burgeroorlogen. Sierra Leone werd geteisterd door een burgeroorlog van 11 jaar. Meer dan 100.000 mensen verloren daarbij hun leven en een veelvoud van hen onderging een ‘speciale’ straf in de vorm van barbaarse verminkingen.

Bovendien hebben de uitgestrekte projecten van de buitenlandse bedrijven, die op een niets ontziende wijze olie en gas of een van de minerale bronnen voor de nieuwe economieën exploiteren, tot een massale ontbossing en tot de vernietiging van de lokale habitat en de natuurlijke infrastructuur geleid. De ineenstorting van de sociale samenhang heeft het levensonderhoud van de landelijke bevolking sterk beïnvloed. De inheemse mensen werden gedwongen om hun landerijen te verlaten en naar stedelijke krottenwijken te verhuizen.

Van de drie landen is Liberia wel een van de minst economisch ontwikkelde en meeste verarmde landen in de wereld. Volgens het Wereldvoedselprogramma van de VN (WVP) leven 1.3 miljoen mensen in Liberia in extreme armoede. In Sierra Leone leeft 70% van de bevolking in extreme armoede. De helft van de bevolking in deze drie landen leeft in de grootste ellende, waarbij het hen ontbreekt aan de meest elementaire vormen van hygiëne, zoals toegang tot proper drinkwater.

De ononderbroken ontbossing heeft ook geleid tot een radicale verandering van de klimaatomstandigheden in de landen van westelijk en centraal Afrika. Er wordt een toename verwacht van de meest extreme vormen van neerslag. Plotselinge veranderingen, van droge naar natte omstandigheden, vormen een gunstig klimaat voor het uitbreken van Ebola. Het is de combinatie van de exploitatie door de buitenlandse bedrijven, de radicale verandering van weersomstandigheden en de globale economische crisis die de voorwaarden heeft geschapen voor de huidige catastrofale situatie op het vlak van de gezondheid.

Het verwoestende effect van Ebola

Het is niet de eerste keer dat Ebola uitbreekt. Er hebben herhaalde uitbraken plaatsgevonden, bijna elk jaar, sinds het voor het eerst werd ontdekt in 1976 in Centraal-Afrika. Ebola is hoofdzakelijk een plattelandsziekte waar het voedsel, dat door middel van de jacht wordt verzameld, mensen blootstelt aan besmette dieren, en waar het gebrek aan proper water de besmetting verspreid. De geïsoleerde omstandigheden in de plattelandsgebieden beperkte het aantal geïnfecteerden, en doodden slechts een paar honderd mensen.

Dit jaar verspreidde de Ebola zich voor het eerst naar de dichtbevolkte gebieden langs de westkust van Afrika. In deze gebieden zijn niet alleen de hygiënische omstandigheden, maar ook de staat van gezondheidszorg rampzalig, die de kwetsbaarheid van de krottenwijken voor de epidemie nog groter maakt.

Het virus ging de capaciteit van de lokale gezondheidszorg volledig te boven. Het verspreidt zich permanent sneller dan de capaciteit om het onder controle te krijgen. Nadat 60 werkers in de gezondheidszorg door de uitbraak van Ebola waren gestorven, ontstond er een zekere vorm van paniek. Joseph Fair: “Er zijn er heel wat die het zinkende schip verlaten.” Nadat de ziekte bijna 1.000 mensen had gedood en bijna 2.000 had besmet, verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) op 8 augustus de Ebola-epidemie tot een internationale noodtoestand ter bedreiging van de wereldgezondheid.

Het tempo van de besmetting versnelt nog steeds. De volksgezondheidszorg in Monrovia staat op het punt totaal ineen te storten. Alle basisvoorzieningen van de gezondheidszorg zijn gesloten, met inbegrip van de medicijnvoorziening voor de kinderen tegen malaria en medische behandeling voor zwangere vrouwen.

In de buitenwijk van Monrovia, in West Point, hebben de lokale ingezetenen, die door de gebeurtenissen en uit diep wantrouwen ten opzichte van de overheid, een school aangevallen die de autoriteiten stilletjes hadden veranderd in een isolatiecentrum voor mensen met Ebola-symptomen. De protesterende lokale bevolking brak in de school binnen en namen beddengoed en andere voorzieningen mee. Op zaterdag 18 augustus vielen de boze ingezetenen van West Point gezondheidswerkers aan.

Op 19 augustus, werd er een quarantainemaatregel aangekondigd voor West Point, waardoor een geschat aantal van 75.000 mensen in de val zat, en de nederzetting in feite veranderde in een reusachtig kerkhof. De ingezetenen bevonden zich daarmee in de “killing fields” van de epidemie. ‘Zij kunnen sterven, maar in ieder geval onder elkaar!’ De quarantaine, die de dood van honderden mensen, niet alleen wegens Ebola, maar ook door malaria (kinderen) veroorzaakte en gebrek aan voedsel en proper water, moest na 10 dagen worden opgeheven. In elk geval braken de ingezetenen in grote aantallen uit de afzetting.

Het Ebola virus heeft het hele potentieel in zich een ramp te worden op een schaal die zich nooit meer heeft voorgedaan sinds de Spaanse Griep van 1918-1920, bijna honderd jaar geleden.

Het cynisme van de wereldbourgeoisie

Tot nu toe kwam er slechts een uiterst kleine toestroom van hulp uit de rijke landen. Halfweg september bedroegen toezeggingen of schenkingen op schrift in totaal $326.7 miljoen dollar. Naast de mobilisering van een paar honderd toegewijde vrijwillige artsen en verpleegsters, vinden er voor het grootste deel maar kleine daadwerkelijke leveringen plaats van materiaal en gezondheidszorgpersoneel. De schriftelijk toegezegde hulp is nog $600 miljoen te weinig, om het aantal vereiste ziekenhuisbedden, personeel en andere behoeften te kunnen aanschaffen, die nodig is om de uitbraak onder de knie te krijgen, die zich in een alarmerend tempo uitbreidt.

De uitgaven van de VS, in de loop van de afgelopen negen maanden, bedragen nauwelijks $100 miljoen dollar. Dit staat in een dramatisch contrast tot de miljarden die door de imperialistische machten en hun bondgenoten onder de Golfmonarchieën ter beschikking worden gesteld voor de nieuwe oorlog in Syrië en Irak, laat staan de honderden miljarden die aan de oorlogen in Libië, Irak en Afghanistan zijn verspild. Niettemin beschreef Obama de uitbraak van Ebola als een “nationale veiligheidsprioriteit” voor de VS, omdat het de destabilisatie kan teweegbrengen van West-Afrika, dat “diepgaande economische, politieke en veiligheidsimplicaties” met zich meebrengt. Dus kon hij niets anders bedenken dan drieduizend militaire manschappen te sturen.

De rapporten van de WGO wijzen op een exponentiële toename van het aantal gevallen, die ruwweg om de drie weken verdubbelen. Het International Rescue Committee (IRC) heeft er, namens 34 Ngo’s, voor gewaarschuwd dat de wereld slechts vier weken de tijd heeft om te voorkomen dat de crisis ervan te onbeheersbaar wordt (2 oktober 2014). Tegelijkertijd constateert het dat, van de 1.500 nieuwe medicijnen die tussen 1974 en 2004 wereldwijd ter beschikking werden gesteld, slechts 10 zich op de tropische ziekten richtten. Wat Ebola betreft is er sinds 1976 nauwelijks enige vorm van onderzoek gedaan. Dus blijven de tropische ziekten meer dan een miljard mensen in de wereld besmetten en tot 500.000 per jaar doden.

John Ashton, van de Afdeling Volksgezondheidszorg (Faculty of Public Health) in Londen, beschreef de daadwerkelijke situatie als “een moreel faillissement van het kapitalisme, dat handelt bij gebrek aan een ethisch en sociaal kader.” De New Yorker verklaarde zonder omwegen dat de “ziekten die meestal armen in arme landen besmetten geen onderzoekprioriteit zijn, omdat het onwaarschijnlijk is dat die markten ooit eens iets zullen opbrengen.”

De huidige verspreiding van Ebola veroorzaakt een reusachtige ongerustheid in de centrale landen. Zoals altijd, zijn de zeer “antiracistische” staten vrij slim om de vrees voor Afrikaanse reizigers te gebruiken om xenofobische gevoelens onder de bevolking van Europa aan te wakkeren. De voornaamste fracties van de heersende klasse wenden het klimaat van angst en paniek aan voor eigen nut:

• zodat iedereen de veel grotere bedreigingen, zoals oorlog of kernrampen, zouden vergeten die wij vandaag onder ogen zien;

• om de bevolking van de centrale landen aan te moedigen zich ter bescherming achter de burgerlijke staat te scharen;

• om met alle mogelijke middelen mensen van Afrikaanse landen te blokkeren die een toevluchtsoord zoeken in de centrale landen.

Door gebruik van zeep en proper water kan de verspreiding van het Ebola virus vrij eenvoudig worden ingedamd. Maar het huidige kapitalisme is zelfs niet in staat een dergelijk eenvoudige maatregel toe te passen. De uitbraak van Ebola is het gevolg van de toename van de tegenspraken van het kapitalisme dat al een eeuw lang “alleen maar meer ellende en vernietiging heeft gebracht in al zijn vormen. Geconfronteerd met de voortgeschreden ontbinding van zijn systeem, heeft de heersende klasse niets anders te bieden dan ideologische leugens en repressie”. (‘SARS: It is capitalism which is responsible for the epidemic’, World Revolution Mei 2003)

Zyart / 15.10.2014