In de schemering van het oude Rome was de waanzin van de keizers meer regel dan uitzondering. Weinig historici twijfelen eraan dat dit een teken was van Rome’s aftakeling. Vandaag is een enge clown tot koning gemaakt in de machtigste natiestaat van de wereld, en toch wordt dit in het algemeen niet opgevat als een teken dat de kapitalistische beschaving reeds een vergevorderd stadium heeft bereikt van haar eigen verval. De toename van het populisme in de brandpunten van het systeem, die in snel tempo eerst de Brexit en daarna de overwinning van Donald Trump hebben teweeggebracht, brengt tot uitdrukking dat de heersende klasse haar greep op de politieke machine aan het verliezen is. Een machine die nu al vele jaren wordt gebruikt om de inherente tendens tot ondergang tegen te gaan. Wij zijn getuige van een enorme politieke crisis als gevolg van de versnelde ontbinding van de maatschappelijke orde, door de complete onmacht van de heersende klasse om de mensheid een toekomstperspectief te bieden.

Maar het populisme is ook een product van het onvermogen van de uitgebuite klasse, het proletariaat, om een revolutionair alternatief naar voren te schuiven, zodat er een ernstig gevaar bestaat dat het wordt meegesleurd in een reactie die is gebaseerd op machteloze woede, op angst, op het zoeken van zondebonken onder de minderheden en een bedrieglijke zoektocht naar een verleden, dat nooit echt heeft bestaan. Deze analyse van de wortels van het populisme, als een wereldwijd fenomeen, is meer diepgaand ontwikkeld in de bijdrage ‘Over de kwestie van het populisme’ (zie website in NL). Wij moedigen onze lezers aan om het algemene kader te onderzoeken dat deze tekst biedt, te samen met onze eerste meer specifieke reactie op het Brexit-resultaat en de opkomst van Trump's kandidatuur, ‘Brexit, Trump: Setbacks for the ruling class, nothing good for the proletariat’, August 31, 2016. Beide teksten zijn gepubliceerd in nr. 157 van onze Engels- en Franstalige Internationale Revue.

Tevens hebben wij een artikel gepubliceerd, geschreven door onze sympathisant uit de VS, Henk: ‘Trump versus Clinton: nothing but bad choices for the bourgeoisie and the proletariat’. Dit artikel, dat begin oktober is geschreven, keek naar de bijna uitzinnige pogingen van de meer ‘verantwoordelijke’ facties van de Amerikaanse bourgeoisie, zowel democraten als republikeinen, om een halt toe te roepen aan Trump’s poging het Witte Huis te betreden.[1]Deze inspanningen zijn duidelijk mislukt, en een van de meer directe factoren die hebben geleid tot deze mislukking was de ongelooflijke tussenkomst door het hoofd van de ‘Federal Bureau of Investigation’ (FBI), James Comey, precies op het moment dat de voorsprong van Clinton, in de peilingen, leek te stijgen.

Clinton’s kansen werden door de FBI, het hart van het Amerikaanse veiligheidsapparaat, zwaar beschadigd door de mededeling dat zij wellicht een strafzaak aan haar broek zou krijgen, nadat er verder onderzoek was gedaan naar haar gebruik van eigen e-mailservers, iets wat indruist tegen de basisregels van de staatsveiligheid. Ongeveer een week later probeerde Comey het tij te keren door te melden dat er in feite niets bijzonders was te vinden tussen al het materiaal dat het Bureau had onderzocht. Maar de schade was toegebracht en het FBI heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de campagne van Trump, wiens bijeenkomsten eindeloos de leuze ‘Sluit Haar Op’ hebben gescandeerd. De interventie van het FBI was eens te meer een uitdrukking van een groeiend verlies aan politieke controle over het hart van het staatsapparaat.

Kommunisten strijden niet voor het minste kwaad

Het artikel ‘Trump versus Clinton’ begint door duidelijk het kommunistische standpunt neer te zetten inzake burgerlijke democratie en verkiezingen in deze periode van de geschiedenis: dat ze een gigantische fraude is, die de arbeidersklasse geen keuze biedt. Dit gebrek aan keuze was misschien duidelijker dan ooit in deze verkiezingscampagne, die werd uitgevochten tussen de arrogante showman Trump, met zijn openlijk racistische en vrouwenhatelijke agenda en Clinton, die de belichaming is van de 'neoliberale' orde die, in de afgelopen drie decennia, de overheersende vorm van staatskapitalisme was. Geconfronteerd met een keuze tussen twee kwaden, heeft een aanzienlijk deel van het kiezersvolk, zoals altijd het geval is in de VS, helemaal niet gestemd. Ondanks de druk om te komen en te gaan stemmen blijft een eerste raming steken bij een opkomst van net onder de 57%, dus lager dan in 2012. Tegelijkertijd hebben velen, die kritisch stonden ten opzichte van beide kampen, maar vooral ten opzichte van Trump, besloten voor Hillary te stemmen als de minste van twee kwaden.

Wij van onze kant weten dat het afzien van deelname aan de burgerlijke verkiezingen, uit teleurstelling over wat er in de aanbieding is, slechts het begin is van de wijsheid: het is essentieel, maar erg moeilijk wanneer de arbeidersklasse zelf niet optreedt als een klasse, om daarmee aan te tonen dat er een andere manier bestaat om de maatschappij te organiseren: één die gaat doorheen de ontmanteling van de kapitalistische staat. En in de periode na de verkiezingen wordt deze nadruk op de verwerping van de bestaande politieke en maatschappelijke orde, dit aandringen op de noodzaak voor de arbeidersklasse om te vechten voor haar eigen belangen, buiten en tegen de gevangenis van de burgerlijke staat, niet minder relevant. Want velen zullen worden aangetrokken door een eenvoudige anti-Trumptendens, een soort vernieuwd anti-fascisme,[2] dat zich weer verbindt met meer ‘democratische’ partijen van de bourgeoisie - hoogstwaarschijnlijk met die partijen die de taal spreken van de arbeidersklasse en van het socialisme, zoals Bernie Sanders deed tijdens de democratische voorverkiezingen.[3]

Het maatschappelijk draagvlak van Trump

Dit is hier niet de plek om een diepgaande analyse te maken van de drijfveren en de sociale samenstelling van de degenen die voor Trump hebben gestemd. Het lijdt geen twijfel dat de vrouwenhaat, de anti-vrouw retoriek, die zo centraal staat in de campagne van Trump, een rol heeft gespeeld die nader moet worden bestudeerd. Dat komt vooral doordat deze deel uitmaakt van een meer globale 'mannelijke tegenbeweging’ tegen de maatschappelijke en ideologische veranderingen in de gender relaties tijdens de afgelopen decennia. Op dezelfde manier is er een sinistere toename van racisme en vreemdelingenhaat in alle kapitalistische landen, en dit speelde een sleutelrol in de Trump's campagne.

Er zijn ook bijzondere elementen in het racisme in Amerika die we moeten begrijpen: op de korte termijn, de reactie op presidentschap van Obama en op de Amerikaanse versie van de ‘migrantencrisis’, op de langere termijn de hele erfenis van de slavernij en de segregatie. Vanaf de eerste uitslagen kon de lange geschiedenis van de raciale kloof in Amerika worden afgelezen uit het feit dat de overweldigende meerderheid van de pro-Trump stemmers blank waren (ofschoon ze een tamelijk groot aantal ‘Spaanstaligen’ mobiliseerde), terwijl ongeveer 88% van de zwarte kiezers koos voor het Clinton-kamp. In toekomstige artikelen zullen we op deze kwesties terugkomen.

Maar als we een beschouwing geven over de bijdrage op populisme dan is,volgens ons, misschien wel het belangrijkste element in de overwinning van Trump de woede tegen de neoliberale ‘elite’ die zich heeft geïdentificeerd met de globalisering en het overwicht van de financiële sector op de economie - macro-economische processen die een verrijking vormen voor een kleine minderheid ten koste van de meerderheid, en vooral ten koste van de arbeidersklasse in de oude sectoren van de productie en de grondstoffenwinning.

'Globalisering' betekende de grootschalige ontmanteling van verwerkende industrieën en de overheveling daarvan naar landen als China, waar de arbeidskracht veel goedkoper is en de winsten dus veel hoger zijn. Het betekende ook het ‘vrije verkeer van arbeiders’, wat voor het kapitalisme een ander middel is om arbeid te goedkoper te maken, door de migratie van ‘armere’ naar ‘rijkere’ landen. Het overwicht van de financiële sector betekende, voor het merendeel, de overheersing van het economische leven door de steeds mysterieuzere wetten van de markt. Meer concreet betekende het de crash van 2008, die zoveel kleine beleggers en aspirant-huizenbezitters heeft geruïneerd.

Nogmaals, er zijn meer gedetailleerde statistische studies nodig, maar het lijkt erop dat een centrale kracht van de Trump-campagne gevormd werd door de steun die ze verkreeg van de niet-universitair opgeleide blanken, en vooral van de arbeiders in de 'Rust Belt’, de nieuwe industriële woestijnen, die voor Trump stemden uit protest tegen de gevestigde politieke orde, verpersoonlijkt in de zogenaamde ‘grootstedelijke liberale elite’. Veel van deze arbeiders of regio’s hadden bij de vorige verkiezingen op Obama gestemd, en sommigen steunden Bernie Sanders in de Democratische voorverkiezingen.

Hun stem was vooral een tegen-stem - tegen de groeiende ongelijkheid in rijkdom, tegen een systeem dat hen en hun kinderen, naar hun oordeel, een toekomst heeft ontnomen. Maar deze oppositie werd ingekaderd vanwege het volledig ontbreken van een echte beweging van de arbeidersklasse en heeft daarmee de populistische wereldvisie gevoed, die de elite de schuld geeft voor de uitverkoop aan buitenlandse investeerders, waarbij speciale privileges worden gegeven aan migranten, vluchtelingen en etnische minderheden ten koste van de ‘oorspronkelijke’ arbeidersklasse  -  en aan vrouwelijke arbeiders ten koste van mannelijke. De racistische en vrouwonvriendelijke elementen van Trump’s campagne gaan dus hand in hand met de retorische aanvallen op de ‘elite’.

Trump aan de macht: geen gelopen race

We zullen niet speculeren over wat het presidentschap van Trump zal gaan betekenen of welke politiek hij zal proberen te voeren. Wat Trump vooral kenmerkt is zijn onvoorspelbaarheid, zodat het niet gemakkelijk zal zijn om te voorspellen welke de gevolgen zullen zijn van zijn regime. Er is tevens het feit dat Trump, nog voor het ontbijt, een dozijn tegenstrijdige dingen kan zeggen, en dat zoiets niet van invloed lijkt te zijn op de steun die hij in de campagne ondervindt. Maar wat gewerkt heeft in de verkiezingscampagne kan wel eens niet zo goed werken in zijn ambt als president.

Zo presenteert Trump zichzelf bijvoorbeeld als de oertypische self-made ondernemer en vertelt hij over de bevrijding van de Amerikaanse zakenman van de bureaucratie. Maar tegelijkertijd praat hij ook over een omvangrijk programma van het herstel van de infrastructuur in de binnensteden, het aanleggen van wegen, scholen en ziekenhuizen en het doen heropleven van de industrie voor fossiele brandstoffen door het afschaffen van de regels voor milieubescherming. Dit alles tezamen impliceert een zware staatskapitalistische tussenkomst in de economie. Hij beloofde miljoenen illegale immigranten te verjagen, maar veel van de Amerikaanse economie hangt juist af van hun goedkope arbeidskracht. Met betrekking tot het buitenlands beleid, combineert hij de taal van het isolationisme en terugtrekking (zoals zijn dreigement om de betrokkenheid van de VS bij de NAVO te verminderen) met de taal van het interventionisme, met zijn geraaskal over het ‘plat bombarderen van ISIS', en de belofte de militaire uitgaven te vergroten.

Wat zeker is, is dat het presidentschap van Trump zal worden gekenmerkt door conflicten, zowel binnen de heersende klasse als tussen de staat en de maatschappij. Het klopt dat Trump's overwinningsspeech een voorbeeld was van verzoening - hij zal een ‘president zijn voor alle Amerikanen’. En Obama, voordat bij Trump ontving op het Witte Huis, zei dat hij wilde zorgen voor een zo soepel mogelijke overgang. Het feit dat er nu een grote republikeinse meerderheid in de Senaat en het Congres is, kan bovendien betekenen - als het Republikeinse establishment haar antipathie voor Trump overwint - dat hij in staat zal zijn om hun steun te krijgen voor een aantal van zijn beleidsvoornemens, zelfs als de meest demagogische voornemens op de lange baan kunnen worden geschoven. Maar de tekenen van toekomstige spanningen en conflicten zijn niet moeilijk te herkennen.

Delen van het militaire establishment, bijvoorbeeld, staan waarschijnlijk zeer vijandig tegenover een aantal van zijn opties met betrekking tot het buitenlands beleid, indien hij volhardt in zijn scepsis over de NAVO, of zijn bewondering voor Poetin, als een sterke leider, en dit vertaalt in het ondermijnen van de pogingen van de VS om tegenwicht te bieden aan de gevaarlijke heropleving van het Russische imperialisme in Oost-Europa en het Midden-Oosten. Ten aanzien van een aantal van zijn binnenlandse beleidsvoornemens kan er ook oppositie ontstaan vanuit het veiligheidsapparaat, de federale bureaucratie en de belangen van de grote ondernemingen, die het als hun taak kunnen gaan zien om ervoor te zorgen dat Trump geen herrie gaat schoppen. Ondertussen kan de politieke ondergang van de 'Clinton dynastie' ook aanleiding geven tot nieuwe tegenstellingen en misschien zelfs splitsingen binnen de Democratische Partij, met de waarschijnlijke opkomst van een linkervleugel rond mensen zoals Bernie Sanders, die ook hopen profijt te kunnen trekken uit de vijandige stemming ten opzichte van het economische en politieke establishment.

Als de Britse post-Brexit iets is dat op het sociale vlak als voorbeeld dient, is de kans groot dat we getuige zullen zijn van een sinistere opflakkering van de ‘volkse’ vreemdelingenhaat, als openlijke racistische groeperingen het gevoel hebben dat zij nu bevoegd zijn om hun fantasieën over geweld en overheersing te realiseren. Tegelijkertijd kan de politierepressie tegen etnische minderheden nieuwe hoogten bereiken. En als Trump ernstig werk begint te maken van zijn programma van de aanhouding en uitzetting van de zogenaamde ‘illegalen’, kan dit allemaal verzet ontlokken in de straten, in continuïteit met de bewegingen die wij in de afgelopen jaren hebben gezien na de politiemoorden op zwarte mensen. Vanaf het moment dat het verkiezingsresultaat werd bekendgemaakt, ontstonden er een aantal zeer boze demonstraties in steden over heel Amerika, waarin meestal jonge mensen hun verontwaardiging uiten over het vooruitzicht van een door Trump geleide regering.

De internationale impact

Op internationaal vlak kan de overwinning van Trump worden gelijkgesteld aan, zoals hij het zelf formuleerde, ‘Brexit plus plus plus’. Zij heeft reeds een krachtige impuls gegeven aan rechtse populistische partijen in West-Europa, niet in het minst aan het Front National in Frankrijk, waar de presidentsverkiezingen worden gehouden in 2017. Dit zijn partijen die zich willen terugtrekken uit multi-nationale handelsorganisaties en een economisch protectionisme bepleiten. Met Trump's meest agressieve uitspraken tegen de Chinese economische concurrentie, zou dat kunnen betekenen dat we naar een handelsoorlog gaan die, zoals in 1930, een reeds verstopt geraakte wereldmarkt nog verder zal beknotten.

Het neoliberale model heeft het wereldkapitalisme gedurende de afgelopen twee decennia goede diensten bewezen, maar het nadert nu zijn grenzen.  En nu dreigt het gevaar dat de tendens van het ‘ieder voor zich’, dat wij hebben gezien op de imperialistische vlak, wordt overgeheveld naar het economische terrein, waar het tot dusver min of meer in toom was gehouden. Trump heeft ook verklaard dat het broeikaseffect is een verzinsel is, dat is uitgevonden door de Chinezen om hun exportinspanningen te ondersteunen, en hij zegt dat hij zich zal terugtrekken uit alle bestaande internationale overeenkomsten inzake klimaatverandering. Wij weten reeds hoe beperkt deze overeenkomsten zijn, maar door ze te schrappen zullen we waarschijnlijk nog dieper in de groeiende wereldwijde milieuramp worden gestort.

Wij herhalen: Trump symboliseert een bourgeoisie die werkelijk ieder perspectief heeft verloren om de maatschappij te beheren. Hoe ijdel en narcistisch hij ook is, hij is niet gek, maar belichaamt de waanzin van een systeem dat geen opties meer heeft, zelfs niet die van een wereldoorlog. Ondanks haar neergang is de heersende klasse al meer dan een eeuw in staat geweest om gebruik te maken van haar eigen politieke en militaire apparaat - met andere woorden, haar bewuste tussenkomst als een klasse - om een volledig verlies van controle te voorkomen, en een definitieve afloop van de gang naar chaos, die inherent is aan het kapitalisme.

Zelfs als we niet de capaciteit van onze vijand moeten onderschatten om met nieuwe tijdelijke oplossingen te komen, beginnen de grenzen van deze controle langzamerhand op te doemen. Het grootste probleem voor onze klasse is dat het overduidelijke bankroet van de bourgeoisie op alle vlakken - economisch, politiek, moreel - met uitzondering van een zeer kleine minderheid, geen revolutionaire kritiek op het systeem losmaakt, maar eerder misplaatste woede en verpestende verdelingen in onze eigen gelederen. Dit vormt een ernstige bedreiging voor de toekomstige mogelijkheid om het kapitalisme te vervangen door een menselijke samenleving.

En toch is een van de redenen waarom de wereldoorlog vandaag niet op de agenda staat is, ondanks de ernst van het kapitalistische crisis, dat de arbeidersklasse niet is verslagen in een open gevecht en nog onbenutte verzetscapaciteiten bezit. Dit hebben we gezien in diverse massale bewegingen die in het laatste decennium plaatsvonden, zoals de Franse studentenstrijd in 2006, de opstand van de ‘Indignados’ in Spanje in 2011 en de Occupy-beweging in de VS in hetzelfde jaar. In Amerika kunnen deze voorboden van verzet worden waargenomen in de protesten tegen de politiemoorden en de post-electorale demonstraties tegen Trump, ofschoon deze bewegingen nog geen duidelijk arbeiderskarakter vertonen en kwetsbaar zijn voor recuperatie door de professionele politici van links en verschillende uitingen van nationalistische en democratische ideologie.

Om zowel de populistische dreiging als de valse alternatieven te overwinnen, die aan de man gebracht worden door de linkervleugel van het kapitaal, is er van de arbeidersklasse iets veel diepgaander vereist, een beweging voor proletarisch onafhankelijkheid die in staat is zichzelf politiek te begrijpen en zich opnieuw te verbinden met de kommunistische tradities van onze klasse. Dit geldt niet voor de nabije toekomst, maar revolutionairen hebben een rol te spelen in de voorbereiding van een dergelijke ontwikkeling, vooral door te strijden voor de politieke en theoretische verheldering die, doorheen de heersende mist van de kapitalistische ideologie, in al haar facetten, een licht kan werpen op de weg.

Amos / 13.11.2016