Voor de arbeidersklasse, een klasse waarvan het bewustzijn een van de meest waardevolle wapens is, 1 is het van fundamenteel belang om te leren van haar eigen ervaringen. Telkens wanneer zij op eigen terrein massaal, verenigd en solidair, en vooral met een revolutionaire geestdrift optreedt, laat zij belangrijke lessen na voor de toekomst, lessen die de klasse moet begrijpen en gebruiken voor haar toekomstige acties.

Dat was het geval bij de Commune van Parijs in 1871, die Marx en Engels deed inzien dat de arbeidersklasse, wanneer zij de macht overneemt, de burgerlijke staat niet kan gebruiken om de maatschappij om te vormen tot het kommunisme. Zij moet deze vernietigen om een nieuwe manier van bestuur van de samenleving op te bouwen, met verkozen ambtenaren die te allen tijde kunnen worden afgezet.

Dat was ook het geval bij de revolutie in Rusland in 1905, waarvan dit jaar de 120e verjaardag wordt gevierd. In dit geval was de les nog rijker: we zagen het ontstaan van de massastaking en de oprichting van de organen van haar macht: de arbeidersraden (in het Russisch: de sovjets), de “eindelijk gevonden vorm van de dictatuur van het proletariaat”, zoals Lenin stelde.

Aan deze ervaring willen we dit artikel wijden om te zien hoe ze ons kan helpen de huidige dynamiek van de klassenstrijd te begrijpen, die de IKS heeft omschreven als een historische “breuk” met de voorgaande decennia.

Januari 1905

Alvorens we ons buigen over de dynamiek van de Russische Revolutie van 1905, moeten we kort stilstaan bij de internationale en historische context waarin deze revolutie tot stand kwam. De laatste decennia van de 19e eeuw werden gekenmerkt door een bijzonder sterke economische ontwikkeling in heel Europa. In deze context werd het tsaristische Rusland, een land waarvan de economie nog steeds gekenmerkt werd door een grote achterstand, de ideale plek voor de export van grote hoeveelheden kapitaal om middelgrote en grote industrieën op te zetten. In enkele decennia vond er een ingrijpende transformatie van de economie plaats. In het Rusland van het einde van de 19e eeuw leidde de groei van het kapitalisme tot een sterke concentratie van arbeiders. Het proletariaat in Rusland kenmerkte zich dus door zijn concentratie in enkele grote industriële gebieden, wat het streven naar solidariteit en de uitbreiding van zijn strijd sterk bevorderde. Het zijn deze structurele kenmerken van de economie die de revolutionaire vitaliteit verklaren van een jong proletariaat dat bovendien leefde in een zeer achtergebleven land waar de boereneconomie de boventoon voerde.

In januari 1905 werden twee arbeiders van de Putilov-fabrieken in Sint-Petersburg ontslagen. Er brak een solidariteitsstaking uit en er werd een petitie opgesteld voor politieke vrijheden, het recht op onderwijs, de 8-urige werkdag, tegen belastingen, enz., die tijdens een massale demonstratie aan de tsaar zou worden overhandigd. “Duizenden arbeiders – geen sociaal-democraten, maar religieuze, keizergetrouwe mensen – onder leiding van priester Gapon trekken vanuit alle wijken naar het centrum van de hoofdstad, naar het plein voor het Winterpaleis, om de tsaar een petitie te overhandigen. De arbeiders gaan met heiligenbeelden en hun toenmalige leider Gapon verzekert de tsaar schriftelijk dat hij instaat voor zijn onschendbaarheid en verzoekt hem voor het volk te verschijnen.” 2

De situatie escaleert wanneer de arbeiders bij het Winterpaleis aankomen om hun verzoek aan de tsaar in te dienen en worden aangevallen door troepen die “de menigte aan met blanke wapens aanvallen, er wordt geschoten op de ongewapende arbeiders, die op hun knieën de Kozakken smeekten hen bij de keizer binnen te laten. Volgens berichten van de politie waren er meer dan duizend doden en meer dan tweeduizend gewonden. De verbittering van de arbeiders was onbeschrijfelijk. “ 3 Het was deze diepe verontwaardiging van de arbeiders van Sint-Petersburg jegens de man die zij ”Vadertje” noemden en die met wapens op hun smeekbede had gereageerd, die de revolutionaire strijd van januari ontketende. In deze periode vond een zeer snelle verandering plaats in de gemoedstoestand van het proletariaat: “Een enorme stakingsgolf overspoelde het hele land en schokte de hele natie […] Ongeveer een miljoen mannen en vrouwen namen deel aan de beweging. Bijna twee maanden lang, zonder enig plan, in veel gevallen zonder eisen te stellen, soms onderbroken, soms weer hervat, alleen het instinct van solidariteit volgend, heerste de staking over het land.” 4

Het feit dat er zonder specifieke eisen, uit solidariteit, werd gestaakt, was zowel een uiting als een actieve factor in de rijping binnen het Russische proletariaat van die tijd, van het bewustzijn een klasse te zijn en de noodzaak om als zodanig de confrontatie aan te gaan met zijn klassenvijand. De algemene staking van januari wordt gevolgd door een periode van voortdurende strijd, die overal in het land opduikt en weer verdwijnt, voor economische eisen. Deze periode is minder spectaculair, maar even belangrijk. In Warschau vinden bloedige confrontaties plaats. In Lodz worden barricades opgeworpen. De matrozen van het slagschip Potemkin in de Zwarte Zee komen in opstand. Deze hele periode bereidt de tweede belangrijke fase van de revolutie voor.

Oktober 1905

“Deze tweede revolutionaire actie van grote omvang van het proletariaat heeft reeds in wezen een ander karakter dan de eerste in januari. Het element van het politiek bewustzijn speelt al een veel grotere rol. Weliswaar was ook hier de eerste aanleiding tot het uitbreken van de massastaking van bijkomende aard en daarbij ook schijnbaar toevallig het conflict van de spoorwegarbeiders met het beheer, wegens de pensioenkas.Maar de daaropvolgende algemene opstand van het industrieproletariaat wordt gedragen door klare politieke opvattingen. De proloog van de januaristaking was een petitieoptocht naar de tsaar voor politieke vrijheid, de eis van de oktoberstaking luidde: Weg met de constitutionele komedie van het tsarisme! En dankzij het onmiddellijke succes van de algemene staking, het tsaarmanifest van 30 oktober, vloeit de beweging niet terug naar binnen zoals in januari, om eerst het begin van de economische klassenstrijd in te halen, maar stort zich naar buiten in ijverig uitbaten van de juist veroverde politieke vrijheid. Betogingen, vergaderingen, een jonge pers, openlijke discussies, en bloedige afslachtingen tot slot van het lied.” 5 In oktober vond een kwalitatieve verandering plaats, die tot uiting kwam in de oprichting van de Sovjet van Sint-Petersburg, die een mijlpaal zou worden in de geschiedenis van de internationale arbeidersbeweging. Nadat de staking van de typografen zich had uitgebreid naar de spoorwegen en de telegraaf, besloten de arbeiders in een algemene vergadering om de Sovjet op te richten, die het zenuwcentrum van de revolutie zou worden: “De Sovjet ontstond als antwoord op een objectieve noodzaak – een noodzaak die voortvloeide uit de gang van zaken. Het was een autoritaire organisatie die toch geen tradities kende en die onmiddellijk een verspreide massa van honderdduizenden mensen kon betrekken.”  6

December 1905

“Het gisten na de korte grondwetdroom en het gruwelijke ontwaken leidt eindelijk in december tot het uitbreken van de derde algemene massastaking in heel het tsarenrijk. Ditmaal is het verloop en het uitgangspunt weer helemaal anders dan in de beide vorige gevallen. De politieke actie slaat niet meer om in een economische zoals in januari, zij behaalt ook niet meer een snelle overwinning zoals in oktober. De proeven van de tsaristische camarilla met de werkelijke politieke vrijheid worden niet meer gedaan, en de revolutionaire actie stuit daardoor voor de eerste maal in haar volle breedte op de vaste muur van het fysieke geweld van het absolutisme.”  7

De kapitalistische bourgeoisie, geschrokken door de beweging van het proletariaat, schaart zich achter de tsaar. De regering paste de liberale wetten die zij zojuist had toegekend niet toe. De leiders van de soviet van Petrograd werden gearresteerd. Maar de strijd ging door in Moskou: “Het hoogtepunt van de revolutie van 1905 werd gevormd door de decemberopstand in Moskou. Het kleine aantal opstandelingen, namelijk de georganiseerde en gewapende arbeiders – zij waren niet met meer dan ongeveer achtduizend – bood negen dagen lang weerstand aan de tsaristische regering, die het garnizoen van Moskou niet kon vertrouwen, het veeleer achter slot en grendel moest houden en alleen dankzij de komst van het Semenovski-regiment uit Sint-Petersburg in staat was de opstand neer te slaan.” 8

Wat was dan de dynamiek in 1905? Die van de massastaking, van die “oceaan van verschijnselen” (Luxemburg) bestaande uit stakingen, demonstraties, solidariteit, discussies, economische en politieke eisen, kortom alle uitingen die kenmerkend zijn voor de strijd van de arbeidersklasse en die zich tegelijkertijd manifesteren als het resultaat van een rijping van het bewustzijn van de arbeiders, een rijping die plaatsvindt tijdens de gebeurtenissen zelf, maar ook en vooral het resultaat van een ondergrondse rijping, een opeenstapeling van ervaringen en een diepgaande overdenking die op een bepaald moment aan het licht komt. De gebeurtenissen van 1905 komen namelijk niet uit het niets, maar zijn het resultaat van deze opeenstapeling van opeenvolgende ervaringen en overdenkingen die Rusland vanaf het einde van de 19e eeuw hebben geschokt. Zoals Rosa Luxemburg vermeldt: “Deze januari-massastaking [in Sint Petersburg] ontwikkelde zich nu zonder twijfel onder de rechtstreekse indruk van de reusachtige massastaking die kort daarvoor, in december 1904, in de Kaukasus te Bakoe uitgebroken was en een tijdlang heel Rusland de adem benam. De decembergebeurtenissen in Bakoe waren echter op hun beurt niets anders dan een laatste en krachtige uitloper van de geweldige massastakingen die als periodieke aardbevingen in de jaren 1903 en 1904 heel Zuid-Rusland deden wankelen. En de proloog hiervan was de massastaking in Batum (Kaukasus) van maart 1902. Deze eerste massastakingsbeweging in de doodlopende keten van de huidige revolutionaire uitbarstingen is eindelijk slechts vijf tot zes jaar van de grote algemene werkstaking van de Petersburgs textielarbeiders in 1896 en 1897 verwijderd.”

De ‘breuk’, het resultaat van een ondergrondse rijping

Dit concept van ondergrondse rijping van het bewustzijn is moeilijk te aanvaarden voor een groot deel van de groepen in het proletarische politieke milieu, maar ook voor een aantal van onze contacten of sympathisanten. Toch vindt het zijn oorsprong in de geschriften van Marx9, terwijl Luxemburg het idee van de “oude mol” overneemt en Lenin hetzelfde doet. 10 Trotski gebruikt weliswaar niet helemaal dezelfde bewoordingen als de IKS om het fenomeen van de ‘ondergrondse rijping’ van het bewustzijn binnen het proletariaat te beschrijven, maar hij verwijst er heel duidelijk naar in zijn Geschiedenis van de Russische revolutie.

De volgende passage illustreert dit perfect: “Revolutionaire gebeurtenissen worden direct door veranderingen in het bewustzijn der strijdende klassen veroorzaakt. […] De veranderingen in het maatschappelijk bewustzijn hebben uiteraard een deels verborgen karakter; eerst indien zij een bepaalde spanning bereikt hebben, komen de nieuwe stemmingen en gedachten tot uiting als massa-acties.”

Maar bovenal wordt de realiteit van de processen van de ondergrondse rijping bevestigd in alle belangrijke momenten van de strijd van het proletariaat: we zagen het in 1905, we zien het ook in 1917 in Rusland, waar de Oktoberrevolutie werd voorafgegaan door stakingen tegen de oorlog in de voorgaande jaren. En we hebben het ook gezien in historische momenten die dichter bij ons staan. We zagen het in 1980 in Polen met de stakingsbeweging die de ‘heropleving’ van de massastaking op het historische toneel met zich meebracht.: de Poolse arbeiders hadden al belangrijke momenten van strijd voortgebracht in 1970 en 1976, strijd die hard en bloedig was neergeslagen door het stalinistische regime. Gesterkt door deze ervaringen, die ze moesten ‘verwerken’ door een echte ondergrondse rijping van hun bewustzijn, konden de arbeiders in 1980 een intensieve en plotselinge strijd beginnen, met een organisatie die vertakkingen had in het hele land, met coördinatiegroepen die in staat waren om zelf een massastaking te organiseren, waardoor de macht verlamd raakte en gedwongen werd om te onderhandelen en concessies te doen, voordat ze met repressie reageerde toen de strijd afnam. 11

In de traditie van al deze ervaringen van de arbeidersbeweging hebben we de stakingen in Groot-Brittannië in 2022 geïnterpreteerd als het resultaat van een nieuwe rijping van het klassenbewustzijn, niet als een toevallig strooivuur, maar als het resultaat van een diepgaande overdenking die zich voortzet, met de terugkeer van de strijd van de arbeidersklasse na decennia van apathie en lusteloosheid. We hebben deze bewegingen als een “breuk” bestempeld, om zo te benadrukken dat het een verschijnsel van historische en internationale betekenis was. De belangrijke strijd die volgde op deze eerste manifestatie en heropleving van de strijdbaarheid van de arbeiders, in Frankrijk, de Verenigde Staten, elders in de wereld en recentelijk in België, bevestigt dat de stakingen in Groot-Brittannië geen lokaal en voorbijgaand verschijnsel waren, maar het resultaat van deze ondergrondse rijping die uiteindelijk aan de oppervlakte kwam. Verschillende kenmerken van de bewegingen die zich de afgelopen drie jaar hebben voorgedaan, geven bevestigen onze analyse:

– De wijdverspreide leuze “genoeg is genoeg” gaf uitdrukking aan het lang gekoesterde gevoel dat alle beloften die in de periode na de ‘financiële crisis’ van 2008 waren gedaan, leugens waren gebleken en dat het hoog tijd was dat de arbeiders hun eigen eisen gingen stellen;

– De slogans “we zitten allemaal in hetzelfde schuitje” en “de arbeidersklasse is terug” drukten een tendens uit binnen de klasse (nog in een embryonaal stadium, maar wel reëel) om het gevoel terug te vinden dat zij een klasse is met een eigen collectief bestaan en eigen belangen, ondanks decennia van versnippering als gevolg van de algemene ontbinding van de kapitalistische maatschappij, mede door de opzettelijke ontmanteling van talrijke traditionele industriële centra met een ervaren arbeidersklasse (mijnen, staalindustrie, enz.).

– In de beweging in Frankrijk drukte de massale slogan “Als je ons 64 oplegt, krijg jij Mei 68” een heropleving uit van een collectief geheugen, de herinnering aan het belang van de massastakingen van 1968.

– De internationale ontwikkeling van minderheden die neigen naar internationalistische en kommunistische standpunten; het merendeel van deze elementen en hun pogingen om zich te verenigen zijn minder het resultaat van de onmiddellijke klassenstrijd dan van het oproepen van vragen over de oorlog, wat bewijst dat de huidige klassenbewegingen meer uitdrukken dan alleen maar onmiddellijke bezorgdheid over de verslechtering van de levensstandaard. Ze drukken, meestal nog op een verwarde manier, hun bezorgdheid uit over de toekomst die dit productiesysteem, het kapitalisme, ons biedt.

– Ten slotte kan een ander teken van het rijpingsproces ook worden waargenomen in de inspanningen van het politieke apparaat van de bourgeoisie om de vakbonden en de linkse organisaties te versterken, die de arbeiders moeten controleren en misleiden, Door radicale boodschappen over te brengen aan de arbeidersklasse, probeert ze haar overdenking te ondermijnen en haar eigen controle te behouden.

We staan nog maar aan het begin van deze heropleving van de strijdwil, van de heropleving van de strijd van de klasse op haar eigen terrein, van een opeenstapeling van nieuwe ervaringen die de klasse ertoe kunnen brengen haar strijd te radicaliseren, totdat deze een meer politiek karakter krijgt, waardoor het systeem als zodanig ter discussie kan worden gesteld en niet alleen de omvang van de aanvallen en de onmiddellijke gevolgen daarvan.

Het zal een lang, moeilijk en proces zijn, bezaaid met hindernissen, omdat we ons niet meer in dezelfde situatie bevinden als in 1905 in Rusland, toen de klasse in één jaar tijd van een eenvoudig verzoek aan de tsaar kon overgaan naar een openlijk opstandige fase. De huidige situatie is die van de ontbinding van het kapitalisme, de laatste historische fase van het kapitalisme, die zich niet alleen manifesteert in de verrotting van het hele politieke leven van de bourgeoisie, maar ook drukt op de arbeidersklasse door verschijnselen waarvan de effecten, ideologisch uitgebuit door de heersende klasse, het bewustzijn van de arbeiders sterk en op verraderlijke wijze belemmeren:

“de solidariteit en collectieve actie, die geconfronteerd worden met de versplin­tering van het “bekijk het maar”;

de noodzaak van organisatie botst met ontbinding, desintegratie van de relaties, die de basis van het sociale leven vormen;

het vertrouwen van het proletariaat in de toekomst en in eigen kracht, dat voortdurend bedreigd wordt door de wanhoop en het nihilisme, die overal in de maatschappij aanwezig zijn;

het bewustzijn, de helderheid, de sa­menhang van het denken, de drang naar theoretisch begrip, die zich een weg moeten banen tussen de vlucht in illusies, drugs, sekten, mysticisme, de afwijzing of vernietiging van het denken, alle zo karakteristiek voor ons tijdperk.” 12

We mogen dus niet ongeduldig worden en elk moment een bevestiging van dit proces verwachten. De rol van revolutionairen is om met een duidelijk standpunt in de klasse tussen te komen door de strijd te voeren met een lange termijn perspectief, en vooral om minderheden te helpen de uiteindelijke gevolgen van de situatie te begrijpen: ofwel de dreigende vernietiging van de mensheid ofwel de mogelijkheid voor de arbeidersklasse om een ander vooruitzicht te openen, namelijk dat van een samenleving zonder klassen, zonder uitbuiting, zonder oorlog, zonder vernietiging van de planeet, kortom, een werkelijk kommunistische samenleving n

Helis/22.06.2025

1 De arbeidersklasse is de eerste klasse in de geschiedenis die in staat is om een revolutionair bewustzijn van haar bestaan wezen te ontwikkelen, in tegenstelling tot de revolutionaire bourgeoisie, wier bewustzijn beperkt was door haar positie als nieuwe uitbuitende klasse.

2 Lenin, Voordracht over de revolutie van 1905 (1917).

3 Idem.

4 Trotski, 1905 (1909).

5 Luxemburg, Massastaking, partij en vakbonden (1906).

6 Trotski, 1905 (1909).

7 Luxemburg, Massastaking, partij en vakbonden (1906).

8 Lenin, Voordracht over de revolutie van 1905 (1917).

9 Voor Marx is de revolutie een oude mol “„... die zo goed weet hoe hij ondergronds moet werken en plotseling tevoorschijn moet komen”.”.

10 Zie zijn polemiek tegen het economisme in Wat te doen?.

11De geschiedenis zal zich deze scène van onderhandelingen tussen stakers en ministers herinneren, waarbij de gesprekken tussen de arbeidersafgevaardigden en de ministers via luidsprekers live werden uitgezonden naar de arbeiders die zich massaal voor het regeringspaleis hadden verzameld. Voor een beter begrip van deze beweging, zie onze artikels: ‘Polen augustus 1980: Het proletariaat knoopte weer aan bij de ervaring van de massastaking’ en ‘Polen, augustus 1980: 30 jaar geleden, het wereldproletariaat deed opnieuw ervaring op met de massastaking’

12 Stellingen: De ontbinding als hoogste stadium van het verval van het kapitalisme (2001).